ՀԱՅԿ ԲԱԼԱՅԱՆ. «Բժշկությունը այն մասնագիտություններից է, որին լիարժեքորեն տիրապետելու համար ամբողջ կյանքի ընթացքում պարտավոր ես սովորել»

Ժամանանակից վիրաբուժությունն  ու  զարգացած տեխնոլոգիաները հնարավորություն են տալիս իրականացնել քիչ տրավմատիկ միջամտություններ, որոնք նաև հետագայում երաշխավորում են հետվիրահատական կարճ շրջան և արագ ապաքինում: 

Լապորասկոպիկ վիրաբուժությունն իր ոլորտում համարվում է բեկումնային և առավել հաճախ փոխարինում է ավանդական վիրաբուժությանը: Մի շարք վիրաբուժական միջամտությունների դեպքում այն ապահովում է բարձր ճշգրտություն և որակյալ արդյունք, առանց ավանդական կտրվածքի և նորագույն տեխնոլոգիաների կիրառման,  հոսպիտալացման սեղմ ժամկետով, ապաքինման կարճ ժամանակահատվածով և գոհացուցիչ կոսմետիկ արդյունքներով:

Միևնույն ժամանակ, լապորասկոպիկ վիրաբուժությունը պահանջում է վիրաբույժի` առավել խորը հմտություններ և նմանատիպ վիրահատությունների համար նախատեսված բժշկական սարքավորումների հետ աշխատելու փորձառություն:

Մեր զրուցակիցն է բժշկական  գիտությունների թեկնածու, Երևանի Մխիթար Հերացու անվան պետական բժշկական  համալսարանի ընդհանուր վիրաբուժության ամբիոնի դոցենտ,  Ռուսաստանի Դաշնության լապորասկոպիկ վիրաբույժների ասոցիացիայի անդամ, «Երևան»  բժշկական կենտրոնի ընդհանուր և լապարոսկոպիկ վիրաբուժության  բաժանմունքի ղեկավար, «Մեդլայն կլինիկ» բժշկական կենտրոնի Հալաբյան մասնաճյուղի էնդոկրին վիրաբուժության ծառայության ղեկավար Հայկ Բալայանը: Պարոն Բալայանը մասնակցել է բազմաթիվ կոնգրեսների և գիտագործնական կոնֆերանսների՝ նվիրված վիրաբուժության արդիական հարցերին: Բժիշկը պաշտպանել է թեկնածուական թեզ «Ավագ տարիքային խմբի բարձր վիրահատական ռիսկով հիվանդների մոտ  քիչ ինվազիվ վիրաբուժական միջամտությունների կիրառման արդյունքները սուր քարային խոլեցիստիտի դեպքում» թեմայով: Նա հեղինակ է ավելի քան 30 գիտական աշխատանքների, որոնք հրատարակվել են Հայաստանի, Ռուսաստանի և արտասահմանյան մի շարք երկրների բժշկական մասնագիտական ամսագրերում և հանդեսներում: 

Բժիշկն այն եզակի անհատներից է, որն առանձնանում է մարդկային բարձր արժեքներով, իր գործին, իր հայրենքին նվիրվածությամբ ու անսահման համեստությամբ: Երկրում տեղի ունեցող որևէ իրադարձությունից անմասն չէ, միշտ հայրենիքի հոգսերին արձագանքող, այդ հոգսերով ապրող ու մտահոգ մարդ է։ 

Հատուկ սեր է տածում երիտասարդ ուսումնատենչ կադրերի հանդեպ, անշահախնդիր խրախուսում է և օգնում բոլորին և այդ ամենը՝ առանց ցուցադրման: Մարդու մեջ բարձր է գնահատում աշխատասիրությունը, ճշտապահությունն ու պարկեշտությունը, պատասխանատվության զգացումը, օժտված է հայ մարդուն զարդարող հատկանիշներով, մարդկային-բարոյական բարձր նկարագրի տեր է, բարեկամասեր է, ընկերասեր: Աշխատանքը նրա տարերքն է, իր ապրելակերպը: Հայրենիքը նրա համար յուրատեսակ սրբավայր է, որին կապված է իր ողջ էությամբ: 44-օրյա պատերազմի առաջին օրը  Հայկ Բալայանը   կամավոր մեկնեց ռազմաճակատ՝ ավագ որդու՝ ժամկետային զինծառայող՝ կրտսեր Զորի Բալայանի հետ՝կենաց ու մահու կռիվ տալով հայրենի հողը պաշտպանելու համար:  Բժիշկը եղավ պատերազմական ամենաթեժ կետերում, կողք կողքի հավասար մարտնչեց շարքային զինվորների  հետ՝ արժանի հակահարված հասցնելով թշնամուն և պաշտպանելով հայրենի հողը: Սպիտակ բանակի մարտիկը կատարել է մի շարք վիրահատություններ առաջնագծի մոտ ինքնաշեն կահավորված հոսպիտալում, առաջին բուժօգնություն է ցուցաբերել բազմաթիվ վիրավոր զինվորներին անմիջապես մարտական գործողությունների ժամանակ:

Իր բազում պարգևներից և կոչումներից, իր բարձր հեղինակությունից բժիշկը երբեք չի մեծամտանում, բժշկությանը ամբողև էությամբ սիրահարված մարդ է, միշտ զգոն և աչալուրջ, միշտ աշխատասեր ու պահանջկոտ: Որքան էլ գայթակղիչ է բժշկի աշխատանքը, նույնչափ պարտավորեցնող և դժվար է, ու ըստ մեր զրուցակցի՝ բազմակի անգամ ավելի մեծ մարդասիրություն, համբերություն, բարություն է պահանջում, քան շատ այլ մասնագիտություններ։ Բժիշկն այս համոզմանն է եկել իր աշխատանքի ընթացքում, նա  ի սկզբանե գտել է հաջողության բանալին. դա  մարդասիրությունից ծնված սերն է իր հիվանդների հանդեպ:

Բոլորիս լավ հասկանալի է հիվանդի հոգեբանությունը։ Լավագույն բժիշկ փնտրելիս ու ընտրելիս հիվանդը ոչ պակաս կարևորում է մարդկային վերաբերմունքը: Բուժմանն հավասար՝ հիվանդին  իր առողջությամբ մտահոգ, իր մասին ոչ միայն մասնագիտորեն, այլ նաև մարդկայնորեն հոգ տանող բժիշկ է հարկավոր: Միայն այս երկուսի զուգակցությամբ կարող է ձևավորվել  բժիշկ-հիվանդ անչափ կարևոր փոխադարձ կապը, որի առկայությունն ինքնին վստահության և բուժման արդյունավետության գրավական է:       

-Պարո՛ն Բալյան, ինչո՞ւ ընտրեցիք հենց բժշկի՝ բավականին  բարդ ու  պատասխանատու մասնագիտությունը:  Գուցե դա ընտանեկան ավանդո՞ւյթ է:

 -Կա այդպիսի բան․ ծնվել եմ տոհմային բժիշկների ընտանիքում, իմ հայրիկը, մայրիկը, քույրիկներս, մորեղբայրը, մորեղբորս տղան, տատիկը բժիշկներ են, որոնք հազարավոր հիվանդների են ապաքինել, վերստին կյանք պարգևել, անքուն գիշերներ են անցկացրել հիվանդի սնարի մոտ։ Այսպես, բժշկի կենսակերպը մանկուց է իմ մեջ սերմանվել,  և ահա թե ինչու  վստահ կարող եմ ասել, որ մասնագիտության ընտրության հարցում ինձ կոնկրետ դրդող կամ ուղղորդող չի եղել: Իմ  ծնողները նույնպես չեն ուղղորդել կամ նպաստել իմ ընտրությանը։ Դա բացառապես եղել է ի՛մ   ընտրությունը։ Ասեմ ավելին՝ դեռ մանկուց իմ մեջ տպավորված է եղել, որ իմ ապագան հենց բժշկի մարդասիրական առաքելությունն է ու, իհարկե, իմ ցանկությամբ էլ ընտրեցի բժշկի մասնագիտությունը և այս ընտրությանս համար նույնիսկ մեկ վայրկյան չեմ զղջում: Բժշկի մասնագիտությունը, իհարկե, բավականին ծանր, բայց նաև իսկական նվիրում է, նվիրյալներին հատուկ աշխատանք, վեհ աշխատանք, մարդասիրական աշխատանք։ Չէ՞ որ բժշկի վեհ առաքելությունն է վերականգնել, մարդկանց վերադարձնել ամենաթանկ բանը կյանքում` առողջությունը, լիարժեք ապրելու իրավունքը: Եթե մարդ կորցնում է առողջությունը, նա, ըստ իս, կորցնում է ամեն ինչ: Ու եթե ինձ կրկին ընտրության հնարավորություն ընձեռնվեր, առանց մեկ վայրկյան իսկ վարանելու դարձյալ կընտրեի բժշկի մասնագիտությունը: Բժշկությունը նաև այն մասնագիտություններից է, որին լիարժեքորեն տիրապետելու համար ամբողջ կյանքի ընթացքում պարտավոր ես սովորել, որպեսզի կարողանաս ձեռքդ մշտապես պահել ոլորտի նորարարությունների զարկերակին, հետամուտ լինել այդ ասպարեզի  վերազինումներին: Հակառակ դեպքում կդոփես տեղում, և հիվանդի բուժումն էլ ոչ լիարժեք կիրականացվի: Իմ կարծիքով, բժշկությունը և՛ մասնագիտություն է, և՛ կոչում։ Մինչև իսկ կարող ես աշխատել բժիշկ, բայց արժանի չլինես բժշկի կոչմանը:

-Խոսեք, խնդրեմ, բաժանմունքի գործառույթներից, ի՞նչ խնդիրների դեպքում մարդիկ կարող են դիմել Ձեզ:

-Ես ընդհանուր, լապարոսկոպիկ և էնդոկրին վիրաբույժ եմ, որը կատարում է որովայնի խոռոչի բոլոր հիվանդություններով պայմանավորված վիրահատություններ, այսինքն՝ լեղաքարային հիվանդություն, որդանման ելունի բորբոքում՝ կույր աղիի, տարատեսակ ճողվածքների վիրահատություններ, աճուկային,  պորտային, ազդրային, հետվիրահատական լյարդի, ստամոքսի, ինչպես նաև՝ ստամոքսի մասնահատման վիրահատություններ,  հետվիրահատական ռեկոնստրուկտիվ միջամտություններ: Պրոկտոլոգիական բոլոր տեսակի վիրահատություններ՝ թութք, հետանցքի  ճաք, պարապրոկտիտներ  մի շարք այլ վիրահատություններ, և, ինչպես նաև վերը նշեցի, էնդոկրին համակարգի՝ վահանաձև գեղձի վիրահատություններ։

Վերապատրաստվել եմ նաև վիրաբուժական ուռուցքաբանության մեջ, կատարում ենք ստամոքսի, հաստ աղու, ինչպես նաև տարատեսակ ուռուցքների վիրահատություններ,

-Բժիշկ, խոսենք, խնդրեմ, լապարոսկոպիկ վիրահատությունների ցուցումների և հակացուցումների մասին: Ո՞ր դեպքերում  են դրանք  ցուցված  կամ  հակացուցված:

-Լապորոսկոպիկ վիրահատությունները բավականին արդյունավետ են։ Ցուցումը որոշվում է՝ տվյալ հիվանդությունից և բուժառուի  վիճակից ելնելով,
եթե տվյալ հիվանդության դեպքում հիվանդի վիճակը թույլ է տալիս տվյալ վիրահատությունը կատարել։ Օրինակ՝ լեղաքարային հիվանդության ժամանակ դա մի ոսկե ստանդարտ է համարվում, նույնիսկ ամենաբարդ դեպքերում, որոնք ժամանակին, այսպես ասած, հակացուցում էին համարվում լապորոսկոպիկ վիրահատությունների համար։ Տարիների մեր փորձը, տեխնոլոգիաների մերօրյա զարգացածությունը նույնիսկ ամենաբարդ դեպքերում թույլ են տալիս դրսևորել  գրագետ բուժմոտեցում։ Սակայն, իհարկե, կան նաև հակացուցումներ, երբ որ տեխնիկապես ուղղակի  անհնար է լինում այդ վիրահատությունը կատարել լապարոսկոպիկ եղանակով, շատ հաճախ ոչ միայն հակացուցում նախքան վիրահատությունը, այլ հենց վիրահատության ժամանակ տեսնում ենք, որ լապորոսկոպիկ եղանակով անհնար է իրականացնել, այսինքն՝ նայած թեըստ իրավիճակի՝ ինչ տեխնիկա կցուցվի, անցնում ենք բաց վիրահատության։ Կան ընդունված հակացուցումներ, ինչպիսիք են մի քանի անգամ տարած որովայնահատումները, տարատեսակ վիրահատությունների արդյունքում կպումները, գործընթաց, որը թույլ չի տալիս շարունակել վիրահատության հետագա ընթացքը: Օրինակ,  հետվիրահատական կրկնվող գիգանտ ճողվածքները, որոնք տեղակայված են լինում որովայնի առաջնային պատին, դժվարեցնում են տեխնիկապես լապորոսկոպիկ եղանակով որովայնի խոռոչի օրգանների  վիրահատություններ կատարել, ինչպես նաև սիրտ-անոթային քրոնիկ հիվանդությունները, ինչպիսիք են թոք-սրտային անբավարարությունները, որոնց դեպքում լապորոսկոպիկ եղանակով  վիրահատությունների ժամանակ կիրառվող գազը կարող է հանգեցնել շնչառական խնդիրների։ Այսինքն՝ կան մի շարք հակացուցումներ, բայց տեխնոլոգիաների զարգացումը, տիրապետումը, գոյություն ունեցող հատուկ մեխանիզմները, որոնց օգնությամբ բարձրանում ենք որովայնի առաջնային պատը հատուկ գործիքների օգնությամբ՝ գազի քանակը քիչ ներմուծելով, չխորացնելով շնչառական անբավարարություն՝ մեզ աշխատելու տարածություն ապահովելով։ Այսինքն՝  այսօր օր օրի զարգացում է ապրում լապորոսկոպիան, և այդ վերը նշված հակացուցումները գնալով ավելի  նեղ շրջանակ են կազմում։

-Տեղյակ ենք, որ վերջերս իրականացրել եք բացառիկ վիրահատություն: Հետաքրքիր է  մի փոքր ավելի մանրամասն  լսել այդ  մասին։

-Ասեմ, որ բավականին լուրջ և հետաքրքիր դեպք է․ վիրահատվող կինը։ Շուրջ յոթ- ութ տարի շարունակ զգացել է, որ տարիների ընթացքում որովայնը օր օրի,  հետզհետե ուռչում է և հասել է այն աստիճանի, որ եթե համեմատենք հղիության հետ, ապա ոչ թե 9 ամսական հղիի, այլև անգամ կրկնակի մեծ ծավալի գիգանտ որովայն էր։ Մանավանդ որ այդ կինը  նախկինում վիրահատվել է՝ կոնքազդրային կոտրվածքի կապակցությամբ  և չէր կարողանում նորմալ քայլել. դրան գումարած այդ գիգանտ  գոյացությունը, որը նա կրել է սայլակին նստած վիճակում։ Բժշկի չի դիմել, փորձել է միայն  դիմել, երբ գոյացությունն սկսել է իրեն լրջորեն անհանգստություն պատճառել:  Բժիշկներն ասել են, որ որովայնի խոռոչում առկա է   հեղուկ, մեկ այլ բժիշկ թե՝ վտանգավոր բան չկա, և անհրաժեշտություն չկա ինչ-որ միջամտություն կատարել, մեկ այլ բժիշկ էլ առաջարկել է պունկցիա կատարել: Եվ այդպես, տարիներ շարունակ անուշադրության մատնելու հետևանքով առաջացել էր արդեն աղիքային անանցանելիության պատկեր, աղիքները չեն գործել այդ գիգանտ՝ 16 կգ գոյացության հետևանքով: Մենք վիրահատական միջամտության դիմեցինք՝  չնայած առկա  բարձր ռիսկայնության, քանզի կինն ուներ նաև ուղեկցող մի շարք քրոնիկ   հիվանդություններ՝ մեծ տարիքը, կոտրվածքի ոչ ռադիկալ վիրահատված վիճակը։ Կյանքին վտանգ սպառնացող վիճակ էր, և մենք խորհրդակցելով հիվանդի հարազատների հետ՝ վերցնելով մեր ուսերին այդ մեծ պատասխանատվության չափաբաժինը, դիմելով ռիսկի՝ կատարեցինք վիրահատությունը: Փառք Աստծո, Աստծո օրհնությամբ և զորությամբ  բարեհաջող անցավ: Բավականին լուրջ գոյացություն էր, որի պատասխանը․ ի դեպ, ստացանք՝ կարցինոմա, որտեղ առկա էին չարորակ բջիջներ: Առ այսօր նույնիսկ պաթոհյուսվածքաբանական հետազոտությունը դեռ չի տվել իր վերջնական պատասխանը, թե որտեղ է պաթոլոգիայի սկզբնաղբյուրը, և մենք հետագա հետազոտություն ենք սկսել։ Կասկած կա երկու օրգանների պաթոլոգիայի՝ հարարգանդափողային տարածության առկա գոյացություն կամ աղիների միջընդերքի անոթների գոյացություն, քանզի այդ գիգանտ գոյացությունը ամեն տեղ սերտաճած    էր։ Իսկ եթե վիրահատության ժամանակ ինչ-որ  վրիպում լիներ, ապա պատկերում կունենայինք մի քանի օրգան համակարգերի նեկրոզ։ Փառք Աստծո, ամեն ինչ բարեհաջող ընթացավ, և, իմիջիայլոց, նույնիսկ հետվիրահատական ընթացքն էլ բավականին թեթև  ընթացավ․ վերջին կարերը քանդելիս տեսանք, որ վերքն արդեն լավացել է, և մեկ օրում կինը ձերբազատվել է ծայրագույն վիճակից՝ 16կգ կշռող չարաբաստիկ նորագոյացությունից: Կնոջ վիճակն այս պահին բավարար է, հետագա բուժման ընթացքը պարզ կլինի հետազոտման պատասխանից հետո, արդեն ուռուցքաբանների և քիմիոթերապևտների թիմային խմբով կորոշենք, թե ինչ բուժմոտեցում ցուցաբերել  հետագայում։

-Ձեր դիտարկմամբ՝ ի՞նչ մակարդակում է գտնվում մեզանում առողջական խնդիրների ի հայտ գալու դեպքում​ անհապաղ բժշկի դիմելու մշակույթը:

-Հուրախություն ինձ՝ վերջին ժամանակները դիմելիության մշակույթը մեզանում զգալիորեն դրական միտում է ձեռք բերել՝ կամաց-կամաց արմատավորվելով բնակչության գիտակցության մեջ: Իհարկե, նախկինում մեր երկրում դիմելիության կուլտուրան բավականին ցածր մակարդակի վրա էր. ես ունեմ շուրջ 25 տարվա աշխատանքային փորձ  և վստահորեն կարող եմ ասել, որ  նախկինում այդ խնդիրը բավականին բարդ էր ու դժվար լուծելի, եթե ներքին օրգանների պաթոլոգիայի հետ էինք առնչվում։ Կանայք նախկինում կաշկանդվում էին դիմել բժշկի, սակայն,  հուրախություն մեզ,  գնալով մարդկանց վերաբերմունքն այս խնդրին  դրականորեն փոփոխվել է՝ ելնելով երկրի զարգացումից, տեխնոլոգիաների, ապահովագրական ընկերությունների ներգրավման արդյունքում, սոցփաթեթի, պետպատվերի գրագետ ձևակերպումները փոփոխման են  ենթարկել դիմելիության կուլտուրան: Իհարկե, դեռ կան այն գենետիկ, էթնիկ մակարդակի կրող հայերը, որոնք դիմում են բժշկի դանակը ոսկորին հասնելուց հետո, և  շատ հաճախ մենք տարբերվում են եվրոպական երկրների մակարդակից: Երբ արդեն դիմում են բժշկի և  կարճ ժամանակ անց ապաքինվում, արդյունքում իրենք իրենց սկսում են մեղադրել, թե ինչու ժամանակին չէին դիմում բժշկի օգնությանը։ Ընդհանրապես,  հիվանդին պետք է բուժես ոչ միայն բժշկությամբ, դեղորայքով, այլ նաև քո խոսքով ու վերաբերմունքով:

-Ըստ  Ձեր երկարատև աշխատանքային փորձի՝ ո՞ր հիվանդություններն են երիտասարդացում ապրել:

-Այսօր բավականին երիտասարդացում են ապրել վահանաձև գեղձի խնդիրները, բավականին շատացել են հանգույցները, և պունկցիոն բիոպսիայի հետազոտությունների արդյունքում ուռուցքային գոյացությունների  թիվը  մեծացել է, ինչպես նաև շատացել են լեղաքարային հիվանդությունները, չնայած նրան, որ այն միշտ էլ բարձր տոկոսներ է  գրանցել, կախված սխալ սննդակարգից՝ հիմնականում՝ արագ սննդից: Շատացել են նաև գինեկոլոգիական հիվանդությունները։ Դա, իհարկե, մի քանի գործոնով է պայմանավորված, երիտասարդացել են ի հաշիվ թե՛ լաբորատոր հետազոտման մեթոդների, որոնք զարգացում են ապրել, թե՛ արյան քննության, թե՛ ուլտրաձայնային հետազոտության՝ սոնոգրաֆիայի, ԿՏ՝ համակարգչային տոմոգրաֆիայի, ՄՌՏ-ի՝ մագնիսառեզոնանսային տոմոգրաֆիայի։ Չմոռանանք նաև օնկոմարկերների կիրառումը։ Լաբորատոր փորձաքննության արդյունքները բերել են հիվանդությունների վաղ հայտնաբերման և երիտասարդացման, և վերջին սթրեսառռատ տարիներին իրավիճակները նպաստում են շատ ու շատ հիվանդությունների երիտասարդացմանը։

-Բոլորն էլ իրենց կյանքում ունենում են ուսուցիչներ: Ո՞ւմ եք համարում Ձեր ուսուցիչը:

-Բոլորս էլ այս կյանքում ուսուցիչ ենք, թե՛ կյանքում, թե՛ աշխատանքում: Ինձ ուսուցիչ վիրաբուժության մեջ կարող եմ համարել Պավել Պետրովիչ Անանիկյանին, քանզի ես իմ առաջին քայլերը դեռ ուսանելու տարիներից արել եմ իր մոտ՝ երրորդ հիվանդանոցում, այնուհետև կլինիկական օրդինատուրան մասամբ անցել եմ այնտեղ, դարձյալ  իր մոտ։ Ուսուցիչ համարում եմ նաև իմ բոլոր ավագ գործընկերներին, որոնցից ինչ-որ մի ժամանակաշրջանում ինչ-որ բան սովորել եմ: Իսկ լապորոսկոպիկ վիրաբուժության նրբությունները ուսանել եմ Արմեն Ռաֆայելի Մելիքյանից, այն ժամանակ իր մոտ՝ Մալաթիա բժշկական կենտրոնում, անցնում էի նեղ մասնագիտացում։ Իմ ուսուցիչ եմ համարում Յուրի Ալեքսանդրի Բարսեղյանին, որն ուսանելու տարիներից առ այսօր մեր հարազատ ընդհանուր վիրաբուժության ամբիոնի վարիչն էր:  Ես յուրաքանչյուրին համարում եմ ուսուցիչ։ Բժիշկը չպետք է դոփի տեղում Նա, ով համարեց, որ ինքն արդեն կատարյալ է իր մասնագիտության մեջ, ուրեմն ավարտված  մասնագետ է:

-Ընդհանրապես, ընդունված ավանդույթ է, որ երեխաներն ընտրում են իրենց ծնողների մասնագիտությունը: Ձեր երեխաների դեպքում արդյո՞ք այդպես է:

-Իմ երեխաները չընտրեցին մեր ուղին, թեև կինս էլ բժշկուհի է, մենք ուսանելու տարիներին նույն խմբից ենք եղել, մասնագիտությամբ նա բժիշկ սոնոգրաֆիստ է, աշխատում է «Սոնոմեդ» ուլտրաձայնային հետազոտությունների կենտրոնում,  միաժամանակ «Երևան» բժշկական կենտրոնում է երկար տարիներ աշխատել: Ասեմ, որ ավագ որդիս՝ կրտսեր Զորի Բալայանը, որը 44-օրյա պատերազմի մասնակից է, չընտրեց բժշկությունը, և մինչև բանակը  զորակոչվելը ընդունվեց և այժմ շարունակում է սովորել «Հայ-ռուսական (սլավոնական)»  համալսարանում: Աղջիկս ընտրեց պարարվեստի ոլորտը, իսկ կրտսեր որդիս դեռ չի կողմնորոշվել մասնագիտության ընտրության մեջ: Իրականում ես երբեք չեմ խոչընդոտել կամ նպաստել իրենց ընտրությանը,  հոգուս խորքում ցանկություն ունեցել եմ, որ զավակներս  ընտրեն բժշկությունը, բայց նախընտրել եմ, որ նրանք իրենք  ընտրեն  իրենց նախընտրած մասնագիտական ուղին, քանզի ինչ-որ անում ես, պետք է սիրով ու նվիրումով անես։ Բայց, օրինակ, քրոջս տղան ընտրել է վիրաբուժության ոլորտը. չորրորդ կուրսի գերազանց ուսանող է, որը  դասերին զուգահեռ միաժամանակ ինձ հետ մասնակցում է վիրահատություններին, պրակտիկ փորձ ձեռք բերում։

-Տեղյակ ենք, որ դասախոսում ենք Մխիթար Հերացու անվան պեական բժշկական համալսարանում: Ի՞նչ կասեք երիտասարդ կադրերի մասին, ապագայում բժշկությունն  ինչպիսի՞  մասնագետների ձեռքերում է լինելու։

-Արդեն տասներկու տարի է, ինչ դասավանդում եմ պետական բժշկական համալսարանի  ընդհանուր վիրաբուժության ամբիոնում և կասեմ, որ այո՛, ունենք բավականին խոստումնալից երիտասարդներ, ձգտող, պրպտող, թե՛ որպես ուսանողներ, և թե՛ որպես անհատներ նրանք լավն են: Կհորդորեմ, որ երբեք չզլանան սովորել, չկաշկանդվեն հարց տալ դասախոսներին, ավագ սերնդից չամաչեն հարցնել իրենց հուզող ու գուցե լավ չյուրացրած հարցեր պատասխանները։ Չէ՞ որ մի չնչին տեղեկությանը սխալ տիրապետելը հետագայում կբերի լիարժեք գիտելիքների բացթողմանը, ահա թե ինչու հարկ է ուսանելու տարիներին ակտիվ ներգրավվել կլինիկական աշխատանքներում, ինչպես նաև լինեն արժանի քաղաքացիներ, որպեսզի հիվանդի հետ հետագա աշխատանքի մեջ չհանդիպեն արգելքների։ Ես այն համոզմանն եմ, որ շատ կարևոր է բուժառու-բժիշկ կապը ձևավորել  փոխվստահության պայմաններում։ Պետք է շատ սիրեն իրենց ընտրած մասնագիտությունը, այն չհամարեն իրենց հաց վաստակելու միջոց, այլ նվիրվեն և հավատարիմ լինեն  իրենց կոչմանը։ Իրականում բժիշկ դառնալու  ճանապարհին բոլորն էլ գիտակցում են, որ պետք է անցնենք դժվարին ուղի, պետք է ուղղակի ամբողջ էությամբ  ու մարդասիրաբար նվիրվենք  բժշկությանն ու մեր հիվանդներին՝ պատվով անցնելու  այդ ճանապարհը և ընդունելով այն որպես ի վերուստ տրված  առաքելություն։

 -Ձեր առօրյա թոհուբոհի մեջ հասցնու՞մ եք, արդյոք,  մասնակցել վերապատրաստման դասընթացների։

 -Այո, այս մեր առօրյա թոհուբոհի մեջ դա էլ եմ հասցնում: Փառք Աստծո, հասցնում եմ ամեն ինչ՝ և՛ վերապատրաստվել, և՛ մասնակցել արտերկրում կազմակերպվող գիտաժողովների, կոնգրեսների, և՛ մեծ ծավալի վիրահատություններ կատարել: ես երբեք ոչ մի հիվանդի չեմ մերժել, թեկուզ ընտանեկան հարցեր լինեն, առաջնահերթությունը միշտ իմ հիվանդներին եմ  տալիս։ Միաժամանակ հասցնում եմ ժամանակս անցկացնել նաև ընտանիքիս և ընկերներիս հետ: Եթե ամեն ինչի մեջ ցանկություն և նպատակ կա, ապա միանշանակ կհասցնես ցանկացած իրավիճակում քեզ դրսևորել՝ լինի դա ընտանիքում, հայրենիքում, մասնագիտության մեջ, թե ընկերական շրջանում:

-Ըստ Ձեզ, ի՞նչ են տալիս մասնագիտական ասոցիացիաները բժիշկներին:

- Ասոցիացիաներն այսօր բավականին լուրջ կառույցներ են։ Նախկինում մենք՝ նույն մասնագիտության տեր բժիշկներս, հնարավորություն չունեինք միմյանց ճանաչելու, միասին քննարկելու ոլորտում առկա խնդիրները, տարբերակներ գտնելու և լուծումներ տալու, փորձի փոխանակություն կատարելու: Մինչդեռ այսօր մենք հասցնում ենք մասնակցել ասոցիացիաների կողմից կազմակերպված բոլոր կոնֆերանսներին, քանզի դա շատ անհրաժեշտ է՝ հաղորդակից լինելու համար ոլորտի առաջընթացին:

Կոնկրետ մեր վիրաբուժության ասոցիացիան  բավականին լուրջ գործունեություն է ծավալում՝ ժամանակ առ ժամանակ կազմակերպվում են ժողովներ, որտեղ բոլոր գործող վիրաբույժները քննարկում են գերակա ոլորտի  խնդիրներ, փորձի փոխանակություն է լինում՝ օրենսդրական դաշտի կամ մասնագիտացման հետ կապված տարատեսակ խնդիրների շուրջ։

-Կհիշե՞ք Ձեր կողմից կատարված առաջին վիրահատությունը, հետաքրքիր է՝ ունեցա՞ք, արդյոք, և ինչպիսի՞ ապրումներ ունեցաք:

-Հավատացեք, ես իմ առաջին հիվանդներին այսօր ավելի վառ եմ հիշում, քան այսօրվա հիվանդներին: Իհարկե, բարեբախտաբար, բոլորի հետ այսօր շատ ջերմ հարաբերություններ են ձևավորվել, բայց հնարավոր է մի քանի օր հետո գա, իրեն անհատապես հիշեմ, բայց չհիշեմ, թե ինչ վիրահատություն ենք կատարել իրեն: Իհարկե, մինչ օրս  հիշում եմ առաջին վիրահատությունը,  և տպավորություններն անբացատրելի են։  Այն  կատարել եմ կլինիկական օրդինատուրայի տարիներին, և ինչքան էլ զարմանալի չթվա, իմ առաջին վիրահատությունը եղել է լեղապարկի հեռացում․ վիրահատություն, որն ամբողջովին ինձ էր վստահված, ոչ թե կույրաղի կամ պոչուկի կիստա։  Եվ ես դեռ կլինիկական օրդինատոր էի,  ու հիվանդն իր ապաքինումը վստահեց ինձ։ Փառք Աստծո,  ամեն ինչ բարեհաջող ելք ունեցավ:

 -Մեր զրույցը մոտենում է ավարտին: Փորձենք այն ամփոփել,  որպես վերջաբան, հայ հասարակությանը Ձեր մաղթանք-ուղերձով:

Որպես մաղթանք կասեմ, որ ներկա օրհասական պահին, երբ  մեր արցախցի հայրենակիցները շրջափակման մեջ են,  մեր հասարակությունը լինի շատ խորագետ, միահամուռ  և միասնական, ապագայի նկատմամբ վճռական, պայքարի ջատագով, պայքարի այնպիսի ոգի ունենա, ինչպիսի էր այն մեր ազգային զարթոնքի ժամանակ՝ 1988 թվականին՝ միասնական, համախմբված: Այդպիսի միաբանությունը կբերի նաև սթրեսի նվազման և կառաջացնի ոգևորիչ իրավիճակ, որը երկրին կբերի խաղաղություն և Արցախի խնդրի հայանպաստ լուծում։ Իսկ մեր հիվանդներին միայն կմաղթեմ առողջություն, կհորդորեմ բժշկի  դիմել ժամանակին,  անուշադրության չմատնել, որպեսզի հիվանդությունը  քրոնիկական վիճակի չհասնի, նոր միայն  դիմեն բժշկի։ Վաղուց  ապացուցված դրույթ է, որ ժամանակին բժշկի դիմելը հեշտացնում է հիվանդի և բժշկի աշխատանքը։ Մենք միշտ պատրաստակամ ենք նրանց բուժօգություն ցուացաբերելու շուրջօրը՝ 24 ժամյա գրաֆիկով:

Հորդորում եմ՝ եղեք բարյացակամ, սիրելիներ,  սիրեք և սեր ու բարություն տարածեք ձեր շուրջը, քանզի այս օրհասական պահին միայն բարին արարելով Աստծո ողորմությունը կստանանք մեր երկրի փրկության համար։

ԼԱՈՒՐԱ ԱՎՈՅԱՆ. <<Դժվարություններն ամեն քայլափոխի էին, բայց ես երբեք չեմ դժգոհել դժվարություններից, քանի որ ինքս եմ ինձ համար ընտրել այս ճանապարհը>>

Գեղեցիկ ժպիտ, սպիտակ և փայլուն ատամնաշար ունենալը համարվում է առաջնային, իսկ դա ոչ միայն բնության պարգև է, այլ նաև անհատի կողմից անձնական հիգիենայի ամենօրյա իրականացման արդյունք, որը էսթետիկ հմայք է հաղորդում յուրաքանչյուրիս: Մանկական ստոմատոլոգիան բժշկագիտության առավել երիտասարդ ճյուղերից է: Այն միաձուլում է ստոմատոլոգիան և մանկաբուժությունը և վերջին տասնամյակներում բուռն զարգացում է ապրել: Այն ուսումնասիրում է ստոմատոլոգիական հիվանդությունները` հիմնվելով երեխայի կազմաբանական և ֆիզիոլոգիական տարիքային առանձնահատկությունների: Մանկական ստոմատոլոգիան նորարարությունների և յուրաքանչյուր երեխային անհատական մոտեցման զուգակցումն է: Այսօր, ստոմատոլոգիան «իր դռներն է բացել» երեխաների առջև, և ամեն ինչ լիակատար իրականացվում է երեխաների ատամների արագ ու որակյալ բուժման համար: Արդի ստոմատոլոգիական կենտրոններում կենտրոնացված են բոլոր անհրաժեշտ սարքավորումներն և տեխնոլոգիաները, որոնք թույլ են տալիս մանկական հասակում ստոմատոլոգիական բուժում կազմակերպել բարձր մակարդակի վրա, և ստեղծված են բոլոր պայմանները հարմարավետ բուժման ու երեխաների հուզական լարվածության նվազեցման համար: Բնականաբար, բոլորին է պարզ է, որ փոքրերի նկատմամբ ավելի զգուշ պետք է լինել, քանզի ցանկացած վախ, ստիպողական գործողություն կարող է ստիպել երեխային վախենալ ստոմատոլոգից, և ցանկացած վրիպում կարող է հոգեբանորեն նրան ուղեկցել ամբողջ կյանքի ընթացքում:

Երեխաների ատամնաշարի և բերանի խոռոչի հիգիենային հետևելու և մեզ հետաքրքրող այլ հարցերի սպառիչ պատասխանները ստացանք մանկական ատամնաբույժ Լաուրա Ավոյանից: Բժշկուհին անցել է մի շարք վերապատրաստումներ, որոնք ուղղված են եղել մանկական ստոմատոլոգիային և մանկական հոգեբանության ստոմատոլոգիայի մեջ թեմաների շուրջ: Նա աշխատում է Արմավիրի <<ԴենտաՄեդ>> և Երևանի <> կլինիկաներում: Բժշկուհու կարևորագույն և գերագույն նպատակներից է Արմավիր քաղաքում է՛լ ավելի զարգացնել մանկական ստոմատոլոգիան: Նա առանձնանում է իր սրտացավ և հոգատար մոտեցմամբ, բարեհամբույր է իր փոքրիկ պացիենտների նկատմամբ և ամեն մեկին յուրովի մոտեցում է ցուցաբերում: Նա լինելով բավականին համակրելի, երիտասարդ մասնագետ, արդեն մեծ համբավ է ձեռք է բերել, մեծ վստահություն ու ճանաչում մանկական ստոմատոլոգիայի ոլորտում: Մարդու, առավել ևս բժշկի համար մասնագիտությունն առաջին հերթին առաքելություն է: Լինել բժիշկ՝ նշանակում է աշխատել անձնվեր, հանդես գալ նախաձեռնողականությամբ, աչքի ընկնել խոհեմությամբ, պատասխանատվություն կրել յուրաքանչյուր արածի կամ չարածի համար: Ընդհանրապես մանուկների վստահությունը բժիշկը պետք է նվաճի թե՛ իր պրոֆեսիոնալիզմով, թե՛ շփվելու կարողությամբ, ու, եթե երեխայի և բժշկի միջև ստեղծվում է անմիջական կապ, աստիճանաբար լուծում են ստանում առկա խնդիր¬ները: Հետևաբար, յուրաքանչյուր բժիշկ պետք է նաև հոգեբան լինի, տիրապետի փսիխոթերապիայի մեթոդներին:

-Բժշկուհի, ինչո՞ւ բուժել երեխայի կաթնատամները, եթե նրանք ամեն դեպքում, ի վերջո, ընկնելու են:

-Չնայած այն հանգամանքին, որ կաթնատամներն իրենց բնույթով ժամանակավոր են, դրանք կատարում են մի շարք շատ կարևոր գործառույթներ։ Ամենակարևորներից մեկը սննդի ծամումն է։ Կաթնատամների վաղաժամ կորուստը կարող է հանգեցնել ստամոքս-աղիքային խանգարումների։ Կաթնատամները մասնակցում են հնչյունների ճիշտ արտասանությանը։ Չմոռանանք նաև էսթետիկայի մասին։ Մեր փոքրիկ մարդուկները ( ի դեպ, ես մեր բալիկներին հենց այդպես եմ կոչում), ինչպես մեծահասակները, կաշկանդվում են դիմացի ատամների բացակայության դեպքում։ Իսկ ահա թե ինչ կարող է լինել, եթե չբուժենք կաթնատամները։ Կարիես և նրա բարդությունները։ Սա առաջին հերթին վարակ է՝ ինֆեկցիա։ Եթե կաթնատամները չբուժվեն ճիշտ ժամանակին, ինֆեկցիան կարող է անցնել մշտական ատամի սաղմին։ Մշտական ատամն իր հերթին կծկթի դեֆեկտով, իսկ վատագույն դեպքում սաղմը կարող է մահանալ։ Այսպես կունենանք սխալ կծվացք։ Կաթնատամները զբաղեցնում են ապագա մշտական ատամի տեղը։ Նրանց վաղ հեռացումը կբերի նրան, որ կողքը գտնվող ատամը կտեղափոխվի հեռացված ատամի տեղը, և այդ դեպքում մշտական ատամը կծկթի ոչ իր տեղում։ Եվ, իհարկե, կառաջանա ցավ և անհանգստություն։ Կաթնատամները, ինչպես նաև մշտական ատամները, ունեն նյարդ, և երբ ատամի խոռոչը խորանում է, այն սկսում է ցավել՝ երեխայի մոտ առաջացնելով անհանգստություն։

-Ե՞րբ սկսել լվանալ երեխաների ատամները։

-Որպես մանկական բժիշկ-ստոմատոլոգ, ես ասում եմ, որ պետք է լվանալ առաջին ատամիկից, օգտագորձելով փափուկ խոզանակ փոքր գլխիկով, քանի որ ատամնափառը հնարավոր է հեռացնել միայն ատամի խոզանակով։ Խորհուրդ եմ տալիս օգտագորձել նաև դենտալ անձեռոցիկներ (дентальные салфетки) և սիլիկոնե մատնակալ (силиконовый напалечник)։ Դրանք շատ լավ միջոց են լնդերի մերսման համար, երբ ատամները նոր սկսում են ծկթել։ Այսպիսով` երեխան մանկուց կվարժվի բերանի խորոչի խնամքին։ Երեխային կողմնակի սննդով կերակրելու պահից պետք է ատամները լվանալ ֆտոր պարունակող մածուկով, որն անհրաժեշտ է կարիեսի կանխարգելման համար։ Պետք չէ վախենալ, որ երեխան կուլ կտա մածուկը, քանի որ դրա քանակությունը ատամի խոզանակի վրա շատ ու շատ քիչ է, ընդամենը մի փոքր քսուք։ Ես կասեմ մի քանի հիմնական կետեր երեխայի ատամները խոզանակելու վերաբերյալ: Դուք պետք է խոզանակեք ատամները լնդից դեպի ատամ ավելանման շարժումներով: Բավական կլինի մեկ-երկու ավելանման շարժում։ Մաքրումը պետք է լինի օրական 2 անգամ, առավոտյան և քնելուց առաջ: Երբ բոլոր կաթնատամները կծկթեն, բացի ատամի խոզանակից և ատամի մածուկից, անհրաժեշտ է նաև օգտագործել ատամնաթել՝ ատամների միջև կարիեսից խուսափելու համար։

-Ինչո՞ւ են հիմա ավելի վաղ տարիքում փչանում երեխաների ատամները, և ինչի՞ց կարող են փչանալ կաթնատամները, եթե բացառենք քաղցրը։

-Ատամների հետ կապված խնդիրները կարող են առաջանալ շատ վաղ տարիքից։ Նույնիսկ նոր ծկթած առաջին ատամները կարող են կարիեսով աղտահարվել։ Բացի քաղցրվենիքի օգտագործումից կան նաև մի շարք գործոններ,որոնք նպաստում են երեխաների ատամների աղտահարմանը։ Կխոսեմ ամենատարածվածների մասին։ Ատամների վրա բավականին մեծ ազդեցություն են թողնում նաև տարբեր գործոններ, նույնիսկ ներարգանդային զարգացման շրջանում, դա կարող է լինել ծանր տոքսիկոզը, մոր թերսնուցումը, որոշակի դեղամիջոցների անորակությունը և չափից ավելի ընդունումը։ Մինչև մեկ տարեկան երեխայի կողմից հակաբիոտիկներ ընդունելու հետևանքով կարող է առաջանալ ատամի նստվածք, որը դժվարությամբ կհեռացվի տնային պայմաններում։ Կրկին չմոռանանք երեխայի ատամների պատշաճ խնամքի բացակայության մասին։ Երեխայի մոտ կարիեսի առաջացման հարցում իրենց դերն են խաղում նաև ժառանգական գործոնը և չափազանց թույլ թքարտադրությունը։ Եվս մեկ շատ կարևոր հանգամանք, որի մասին ես շատ հաճախ եմ խոսում ծնողների հետ, դա մանրէների փոխանցումն է ծնողից բալիկին, որը տեղի է ունենում միաժամանակ նույն սպասքից օգտվելիս։ Մանրէները կարող են փոխանցվել նաև երեխայի շուրթերը համբուրելու և մեծահասակի կողմից երեխայի ծծակը բերանով մաքրելու միջոցով։ Հետևաբար, ես խորհուրդ եմ տալիս երեխային կերակրել առանձին սպասքով և երեխային սիրելիս համբուրել նրա թաթիկները, տոտիկները, գլուխը, բայց ոչ՝ շուրթերը։

-Ի՞նչ կարող է լինել, եթե ժամանակից շուտ հեռացնել կաթնատամը։ Եվ ի՞նչ անել, եթե կաթնատամը ընկել կամ հեռացվել է, բայց մշտականը դեռ դուրս չի եկել։

-Ես արդեն խոսեցի այն մասին, որ կաթնատամների վաղաժամ կորուստը կբերի նրան, որ մշտական ատամի ծկթելու համար բավարար տեղ չի լինի: Բայց լինում են դեպքեր, որ որոշ հանգամանքներից ելնելով՝ կաթնատամը պետք է հեռացվի։ Այստեղ պետք է հիշել, որ յուրաքանչյուր մշտական ատամ ունի իր ծկթման ժամանակը։ Այսպիսով, եթե ատամի ծկթմանը կա երկու և ավելի տարի ժամանակ, ապա բացակայող կաթնատամի տեղը տեղադրվում է հատուկ հարմարանք` այսպես ասած՝ տեղի պահպանիչ, որպեսզի հարևան ատամը չտեղափոխվի դեռ չծկթած մշտական ատամի տեղը։ Իսկ այն դեպքում, երբ մշտական ատամը պատրաստվում է ծկթել, ոչինչ պետք չի ձեռնարկել և սպասել ատամի ծկթմանը։

- Ընտանիքն ազգի հենասյունն է, և յուրաքանչյուր ոք հարուստ է իր ընտանիքով։ Մի փոքր կպատմե՞ք Ձեր ընտանիքի մասին։

-Սիրով։ Ես ծնվել ու մեծացել եմ Ռուսաստանում՝ Սանկտ-֊Պետերբուրգում։ Այնտեղ հաճախել եմ դպրոց, զբաղվել եմ երաժշտությամբ և պարով։ Ունեցել եմ երջանիկ ու անհոգ մանկություն։ Ես բժիշկների ընտանիքում չեմ մեծացել։ Մեր ընտանիքի միակ բժիշկը ես եմ։ Եվ ասեմ, որ մինչև 10-֊րդ դասարան երբեք չեմ մտածել, որ իմ կյանքը կկապեմ բժշկության գեղեցիկ և հրաշագեղ աշխարհի հետ։ Դա կտրուկ ու անփոփոխ որոշում էր, որի համար երբեք չեմ զղջացել։ Ցավոք, հայրս հիմա մեր կողքին չէ, բայց ես վստահ եմ, որ նա հպարտ կլիներ իր բժշկուհի աղջկա համար։ Ես անչափ շնորհակալ եմ իմ մայրիկին` միակ մարդուն, որ միշտ իմ կողքին է եղել`իմ դժվար ճանապարհի սկզբից, այն մարդուն` որ երբեք չի կասկածել իմ ուժերին, որ միշտ աջակցել և աջակցում է ինձ։

-Եթե հետադարձ հայացք նետենք Ձեր անցած ուղուն, ապա ինչպե՞ս կգնահատեք Ձեր անցած ճանապարհը, և ի՞նչ ձեռքբերումներ եք ունեցել մինչ օրս։

-Ինչպես բոլոր բժիշկները, ես էլ շատ դժվար ու երկար ճանապարհ եմ անցել։ Դժվարություններն ամեն քայլափոխի էին, բայց ես երբեք չեմ դժգոհել դժվարություններից, քանի որ ինքս եմ ինձ համար ընտրել այս ճանապարհը։ Այս պահին ապրում եմ Արմավիր քաղաքում, սովորել եմ Երևանում, բայց աշխատել և աշխատում եմ միաժամանակ երկու քաղաքներում։ Սկսեցի ամենափոքրից՝ պրակտիկանտ լինելով, բայց անմիջապես ընդունվեցի որպես բուժքույր, այն ժամանակ բժշկական ինստիտուտի երկրորդ կուրսի ուսանող էի։ Այդ կլինիկայում մի բժիշկ կար, որն աշխատում էր երեխաների հետ, ես էլ նրա հետ էի աշխատում։ Ես պատկերացնում էի, որ եթե ես աշխատեի երեխաների հետ, ավելի խաղային տեսքով կանցկացնեի երեխայի ատամի բուժումը՝ նրա հետ խոսելով, միասին ծիծաղելով, մուլտֆիլմեր դիտելով և այլն։ Հենց այդ պահից սկսվեց իմ սերը երեխաների հանդեպ, և ես վճռականորեն որոշեցի, որ ընտրելու եմ մանկական ստոմատոլոգիան և միայն նրանց հետ եմ աշխատելու։ Հիմա հենց այդպես էլ անցնում է երեխայի այցը ինձ մոտ։ Ես փորձում եմ նրանց համար ստեղծել ամենահարմարավետ ու հետաքրքիր պայմանները, որպեսզի նրանք միայն լավ հիշողություններ ունենան ատամները բուժելուց հետո, որպեսզի նրանք տուն գնան ժպիտը դեմքներին, և իհարկե, նվերներով։ Ինձ համար հենց սա է ամենամեծ ձեռքբերումը։ Մենք երջանիկ ենք այն ժամանակ, երբ մեր բալիկները առողջ են և ապրում են խաղաղ երկնքի տակ:

ՀՌԻՓՍԻՄԵ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ. <<Ցանկանում եմ, որպեսզի յուրաքանչյուր կին զգա մայրանալու բերկրանքը>>

Յուրաքանչյուր մարդու կյանքում ընտանիքն ու երեխան գերագույն արժեքներ են, առանց որոնց հազիվ թե մարդը իրեն կատարյալ երջանիկ զգա: Երեխաները մեր կյանքը լցնում են սիրով, ջերմությամբ, ամենավառ գույներով գունավորում են, իմաստ հաղորդում մեր կյանքին: Յուրաքանչյուր մանկան լույս աշխարհ գալով աշխարհը հարստանում է նոր գույներով, մոլորակն ավելի գեղեցիկ ​ է դառնում: Նոր մա՜րդ է ծնվում, ծնողների ու հարազատների երջանկությունը, հասարակության մասնիկը, նրա վաղվա կառուցողն ու ծաղկեցնողը, ևս մեկը, որ ​ կանգուն պիտի պահի երկրագունդը:​

Թեև աշխարհի բոլոր կանայք ծնվում են մայրանալու՝ բնությունից տրված կարողությամբ, հատկություններով ու մայրական հազարումի բնազդներով, բայց, ավաղ, նրանց որոշ մասը իրենց բնությամբ զրկվում են մայրանալու երջանկությունից: Երջանիկ է այն կինը, որը կատարել է իր կյանքի ամենակարևոր առաքելություններից մեկը՝ զավակ է լույս աշխարհ բերել։ Ավա՜ղ, ամեն կնոջ չէ, որ բնությունը <<կամենում է>> այդ երջանկությունը: Դժբախտաբար, մայրանալու բախտն ու​ երջանկությունը ոչ բոլոր կանանց է տրվում, ոչ բոլորն են կարողանում զգալ, ապրել, վայելել մայր դառնալու աստվածային զգացողությունը։ ​

Անպտղություն. Ժամանակների մտահոգող խնդիրներից մեկը, պետության համար ռազմավարական նշանակության խնդիր, ժողովրդագրական, վիճակագրական խնդիր, որը ոչ միայն մեր պետության ու հասարակության առջև է ծառացած: Ամբողջ աշխարհում պետական, հասարակական և մասնավոր ընկերություններն այս հարցին հատուկ ուշադրություն են դարձնում։

Արտամարմնային բեղմնավորումը (ԱՄԲ) և նրա մոդիֆիկացիաները (ձևափոխումները)՝ ICSI (սպերմատոզոիդների ներցիտոպլազմատիկ  ներարկում), սաղմերի սառցապահպանում (կրիոկոնսերվացիա), դոնորական ծրագրերը, փոխնակ մայրությունը, ինչպես նաև արհեստական սերմնավորումը ամուսնու (ԱՍԱՍ) և դոնորական (ԱՍԴՍ) սերմով, վերաբերում են օժանդակ վերարտադրողական տեխնոլոգիաներին: Այս մեթոդների մեծ մասն օգտագործվում է այն ժամանակ, երբ բնական ճանապարհով հղիանալը կամ ընդհանրապես հնարավոր չէ կամ հավանականությունը ավելի փոքր է, քան օժանդակ վերարտադրողական տեխնոլոգիաների օգտագործման պարագայում: Ժամանակակից բժշկությունն իր զինանոցում ունի անպտղության բուժման համար անհրաժեշտ բոլոր նախադրյալները։

«Ֆերթիլիթի սենթր» պտղաբերության կենտրոնում շատ հաճախ անհնարին թվացյալը դառնում է հնարավոր։  Մեր զրուցակիցն է «Ֆերթիլիթի սենթր» պտղաբերության կենտրոնի​ մանկաբարձ-գինեկոլոգ, ռեպրոդուկտոլոգ​ Հռիփսիմե Գրիգորյանը, որի հետ զրուցեցինք ոլորտի նվաճումների և սպասվող ծրագրերի մասին։

Հմայիչ կին է, առավել ևս՝ հաճելի զրուցակից: Իսկ ոչ պակաս հաճելի զրույցից պարզ է դառնում, որ գործ ունենք մարդկային ու մասնագիտական բարձր արժեքների ու որակների տեր ​ անհատականության հետ, որն իր բնագավառում արդեն իսկ կայացած-իրեն հաստատած մասնագետ է: Իսկ բժշկի դիմող յուրաքանչյուրին հե՛նց այս հատկանիշներն են հետաքրքրում: Իր երկարատև բարեխիղճ աշխատանքի շնորհիվ իր այցելուները նրան հենց այդպիսին էլ ​ ճանաչել, ընդունել ու գնահատել են:​ Բժշկուհին իր հաջողության բանալին գտել է ի սկզբանե. դա իր հիվանդների հանդեպ մարդասիրությունից ծնված սերն է:​ Կայացած կնոջ կերպարը որքան գրավիչ, այնքան էլ երբեմն վախեցնող է թվում, քանի որ հակասում է մեր հասարակության մեջ դեռևս գոյության իրավունքը պահպանած կարծրատիպային մտածողությանն ու արժեքներին: Սակայն 21-րդ դարի կինը կարողացավ կոտրել այդ մոտեցումը` ապացուցելով, որ հնարավոր է լինել նվիրված կին, մայր, սիրել ընտանիքն ու երեխաներին, նրանց հարկավոր ժամանակ ու ուշադրություն նվիրել, սակայն ընտանիքից դուրս ունենալ նաև իր սեփական աշխարհը, ուր դրսևորվում և նյութականանում են կնոջ մասնագիտական երազանքները: Մեր զրուցակիցն այդ կանանցից մեկն է, որն առաջնորդվելով մարդկանց ամեն կերպ աջակցելու մարդասիրական մղումներով՝ ընտրեց այս բարդ ու պատասխանատու մասնագիտությունը։

-Բժշկուհի, ե՞րբ է դրվում անպտղություն ախտորոշումը, և ե՞րբ պետք է դիմել բժշկի օգնությանը։

 -Ընդունված է համարել, որ ամուսնական զույգը, որը շուրջ մեկ ​ տարի ապրում է կանոնավոր սեռական կյանքով, բեղմնականխիչ մեթոդներ չի կիրառում, և այդ պարագայում չի արձանագրվում հղիություն, ապա պետք է դա համարել որպես անպտղություն և դիմել բժշկի՝ պարզելու առկա է տղամարդու՞ անպղություն, կնո՞ջ անպտղություն, թե՞ գործ ունենք անպտղության համակցված տեսակի հետ:​

Ցավոք սրտի, համաշխարհային տվյալներով գրանցվում է ​ անպտղության ցուցանիշների աճման միտում։ Այս պարագայում, իհարկե, առավել արդյունավետ է համարվում ֆերտիլության (պղաբերության) ցուցանիշների խանգարումների վաղ հայտնաբերումը և կանխարգելումը։

-Որո՞նք են անպտղության պատճառները:

-Նախ՝ ասեմ, որ անպտղությունը լինում է առաջնային և երկրորդային: Առաջնային անպտղություն ախտորոշվում է, երբ կնոջ մոտ երբևէ հղիություն չի գրանցվել: Երկրորդային անպտղություն ախտորոշվում է այն դեպքում, երբ կնոջ կյանքում գրանցվել է հղիություն անկախ նրանից, թե ինչ ճանապարհով և ինչ ելքով է գրանցվել հղիությունը: Անպտղության պատճառ կարող են հանդիսանալ էնդոկրին համակարգի տարբեր խանգարումները, որոնք բերում են  ձվազատման բացակայությունը, արգանդափողային գործոնը, արգանդային պատճառները, որոնցից են թե՛ զարգացման արատները, թե նորագոյացուցությունները, արգանդի միոմաները և պոլիպները, արական գործոնով պայմանավորված, ինչպես նաև՝ անհայտ ծագման անպտղություն: Անհայտ ծագման ախտորոշումը դրվում է այն դեպքում, երբ ախտորոշման արդի մեթոդներով  չեն հայտնաբերել անպտղության պատճառը՝ ո՛չ կնոջ, և ո՛չ էլ տղամարդու մոտ: Եթե խոսենք երկրորդային անպտղության մասին, ապա այս դեպքում կնոջ մոտ բացակայում է հղիությունն առաջին երեխայից հետո կամ նախկին եղած, բայց վիժումերով կամ չզարգացող հղիությամբ ավարտված հղիությունից հետո:

Ամեն դեպքում անպտղության տարածվածությունը, ինչպես շատ երկրներում, մեզանում նույնպես բարձր ցուցանիշներ է գրանցում, և պատկերն այն է, որ ամեն 6-րդ զույգը տառապում է անպտղությամբ, որն իրականում մեր պետության համար շատ լուրջ ժողովրդագրական խնդիր է: Իրականում մեր ազգի աճի ցուցանիշը բավականին ցածր է. որպեսզի ազգը զարգանա և վերարտադրվի, պետք է լինի 2,1 ցուցանիշ, իսկ մեր երկրի դեպքում, եթե, իհարկե, չեմ սխալվում, բավականին ցածր ցուցանիշ է՝ 1,6։

Հարգելիներս, հորդորս այն է, որ առկա որևէ խնդրի դեպքում պետք չէ կորցնել թանկագին ժամանակը, անհապաղ, առանց վարանելու պետք է դիմել համապատասխան նեղ մասնագետների օգնությանը:

 -Ո՞րն է համարվում​ կնոջ ռեպրոդուկտիվ  շրջանը։

-Կնոջ ռեպրոդուկտիվ վերականգնողական շրջանը հիմնականում համարվում է 20-42 տարիքային շեմը, երբ դեռ հնարավոր է սեփական ձվաբջջով ինքնուրույն հղիանալ։ Իհարկե, ցավոք սրտի, պետք է նշեմ, որ կնոջ մոտ 35 տարեկանից հետո ռեպրոդուկտիվ պոտենցիալը նվազում է, 40-ից հետո՝ ավելի կտրուկ , իսկ 45-ից հետո՝ նույնիսկ պահպանված դաշտանի պայմաններում, համարվում է, որ սեփական ձվաբջջով հղիանալու շանսերը շատ չնչին են լինում։ Իրականում կարող է մինչև 20 տարեկան էլ կրկին խնդիրներ առաջանան. նկատի առնենք, որ երիտասարդների օրգանիզմը այդ տարիքում, որպես այդպիսին, դեռ կայացած չի լինում, այդ իսկ պատճառով մայրանալու իդեալական տարիքը​ համարվում է 20 տարեկանից սկսած:

-Ե՞րբ է անհրաժեշտություն առաջանում արդեն դիմելու արտամարմնային բեղմնավորման օգնությանը:

-Արտամարմնային բեղմնավորման ցուցումները բազմաթիվ են: Կանանց մոտ կան ցուցումներ, որոնք հիմնականում​ կապված են լինում արգանդափողերի անցանելիության հետ, որով պայմնավորված էլ հայտնաբերվել է այդ մեթոդը:  ԱՄԲ- ն, որպես բուժման մեթոդ, հետագայում սկսել է  կիրառվել նաև տղամարդկանց գործոնների դեպքում, երբ առկա էին սերմի որակի և քանակի ծանր փոփոխություններ: Կանանց ցուցումների մեջ վերը նշեցի փողերի անանցանելիությունը, ինչպես նաև՝ ձվարանների ցածր պաշարը, երբ կնոջը պետք է օգնել շուտ հղիանալ՝ ժամանակ չծախսելով տարատեսակ բուժումների վրա։ Իհարկե, կարող են լինել նաև հորմոնալ էնդոկրին համակարգի հետ կապված խնդիրներ, որոնք կարող են ցուցում լինել արտամարմնային բեղմնավորման համար՝ ենդոմետրիոզը , անօվուլյացիան Նորագույն զարգացող մեթոդներից է  արտամարմնային  ձվաբջիջների և ձվարանային հյուսվածքի սառեցումը: Վերջինները հայտնաբերվել են պահպանելու պտղաբերությունն այն կանանց մոտ, ովքեր ունեն տարբեր ուռուցքային խնդիրներ , որոնց պարագայում պետք է անցնեն  քիմիաթերապիա և վիրահատություն, ճառագայթային բուժում․ բոլոր այս մեթոդները կարող են անդառնալի վնասել ձվարանները, և քաղցկեղից բուժվելուց հետո կինն ուղղակի չկարողանա հետագայում մայրանալ։ Իհարկե, նման մեթոդների կիրառումից առաջ պարտադիր է ուռուցքաբանի հետ համատեղ խորհրդատվությունը, հակացուցումների բացակայությունը։ Կանայք ՝ սառեցնելով իրենց ձվաբջիջները կամ սաղմնիկները, հնարավորություն են ունենում հետագայում իրագործելու իրենց մայր դառնալու բաղձալի երազանքը:

Այսօր սկսել է տարածում գտնել մինչև 35 տարեկան չամուսնացած աղջիկների մոտ ձվաբջիջների պահպանումը, քանի որ​ երբեմն երկրորդ կեսին գտնելը դժվար է լինում, ժամանակատար, իսկ ժամանակի և տարիքի հետ  կնոջ օրգանիզմի վերարտադրողական պոտենցիալը նվազում է, և այդ իսկ պատճառով մեր հորդորն է մինչեւ 35 տարեկան աղջիկներին, որոնք չունեն զուգընկեր կամ դեռ չեն պլանավորել ամուսնանալ,​ պահպանեն իրենց ձվաբջիջները ՝ կրիոկոնսերվացիայի ճանապարհով ՝ պլանավորելու հետագա հղիությունը։

 -Բժշկուհի, ովքե՞ր կարող են օգտվել Հայաստանում ​ մեկնարկած անպտղության հաղթահարման ծրագրից։

-Բավականին շատ խմբեր են ներգրավված այդ ծրագրի մեջ. ծրագիր, որն հնարավորություն է ընձեռում այն զույգերին, ովքեր չեն կարողանում ծնող դառնալ։ Եթե համեմատելու լինենք նախկին պետպատվերի ծրագրի սահմանափակ խմբերի հետ,  ՀՀ տարածքի մինչև 35 տարեկան բոլոր կանայք կարող են ​ օգտվել արտամարմնային բեղմնավորումից ​ և սերմնավորում անելու հնարավորությունից, և 36-42 տարեկան կանայք կարող են օգտվել ինսիմինացիայից,  պատերազմում զոհված զինվորների ծնողերին արտամարմնային բեղմնավորման մեծ հնարավորություն է​ տալիս թե՛ իրենց ձվաբջիջներով, թե՛ դոնորական ձվաբջջներով։ Պետության կողմից վերջերս ընդունված այս օրենքով կարող են օգտվել անգամ փոխնակ մոր փոխահատուցման ծառայությունից, այն հերոսների մայրիկներին, ովքեր ունեն տարբեր առողջական խնդիրներ, ովքեր չեն կարող կրել այդ հղիությունը: Սկսել են ներառվել նաև սահմնամերձ գոտու երկրորդային անպտղությամբ տառապող բնակիչները, որոնք ​ դիմում են երկրորդ բալիկի համար, և որոնց ցուցված է արտամարմնային բեղմնավորումը։ Իհարկե, կան որոշ սահմանափակումներ, բայց, միևնույն է, հաշվի առնելով այս ցուցումները սա մեծ աջակություն է պետության կողմից իր քաղաքացուն՝ հաղթահարելու անպտղությունը: Պետբյուջեի միջոցներով արհեստական ​ բեղմնավորման ծրագիրն այսուհետ բաց է լինելու ՀՀ բոլոր քաղաքացիների համար` անկախ բնակության վայրից, սոցիալական վիճակից, ամուսնական կարգավիճակից։ Կարծում ենք, որ այս ծրագիրը շատ սպասված էր։

-Ձվաբջջի դոնորություն. ​ ովքե՞ր կարող են լինել դոնորներ, ո՞ր դեպքերում է այս մեթոդի կիրառությունը դառնում անհրաժեշտություն։

-Դոնորները պետք է համապատասխանեն որոշակի պահանջների: Դոնորներ կարող են լինել մինչև 35 տարեկան առողջ կանայք, որոնք չունեն առողջական խնդիրներ, գենետիկորեն հետազոտված են: Նրանք պետք է պարտադիր անցնեն մի շարք հետազոտություններ։ Ձվաբջջի դոնորությունն օգտագործվում է, երբ կնոջ ձվարանային պաշարը սպառված է լինում: Ձվարանային պաշարի սպառումը կամ նվազումը մի շարք պատճառներ ունի, որոնց մեջ կարևոր է տարիքային գործոնը: Պաշարի սպառում դիտվում է նաև ձվարանների ծանր վարակներից, վիրահատություններից, աուտոիմուն և մի շարք այլ սոմատիկ հիվանդություններից, սթրեսներից, քիմիաթերապիայից հետո, ինչպես նաև ժառանգական նախատրամադրվածության հետևանքով:

-Ի՞նչ պետք է հասկանալ ​ ներարգանդային ինսեմինացիա բառակապակցության տակ։

-Մեր օրերում բավականին հաճախ կիրառվում է ներարգանդային ինսեմինացիա, երբ արգանդի խոռոչ է ներարկվում նախապես հատուկ մշակված, ընտրված սպերմատոզոիդների զանգվածը: Միջամտությունն իրականացվում է​ օվուլյացիայի շրջանում (դաշտանային ցիկլի միջին շրջանում): Դրան հաջորդող բոլոր գործընթացներն ընթանում են բնական կերպով: Իսեմինացիան համարվում է բավականին արդյունավետ մեթոդ, որը մոտավորապես 3-4 անգամ ավելի է մեծացնում հղիանալու հավանականությունը։ Սերմնավորումը հավասարազոր է մեկ արտամարմնային բեղմնավորման փորձի,​ այն համարվում է առաջնային մեթոդներից մեկը, որի դեպքում կարևոր պայման է, որ ​ արգանդափողերը լինեն անցանելի և, իհարկե, մշակված սերմը սերմի հատուկ քանակությունից պակաս չպետք է լինի, որպեսզի կարողանանք հաջողության հասնել։

-Ի՞նչ պատկեր ունի կանանց և տղամարդկանց մոտ անպտղությունը տոկոսային հարաբերությամբ:

-Նախկինում կարծիք կար, որ անպտղությունն առավելապես դիտվում է կանանց կողմից առկա խնդիրների հետևանքով: Իրականում կանանց և տղամարդկանց մոտ այն հավասարապես է արտահայտված: Կարելի է ասել, որ ցուցանիշները գրեթե նույն մակարդակի վրա են, մեկ երրորդ դեպքերում՝ կանանց, մեկ երրորդ դեպքերում՝ տղամարդկային անպտղություն, իսկ մնացյալ դեպքերում երկուսի գործոնների առկայություն։ Իհարկե, ըստ բժշկական գրականության՝ կան 10 կամ 15 տոկոս դեպքեր, երբ անպտղությունը լինում է անհայտ պատճառագիտության, այսինքն՝ և՛ կինը, և՛ տղամարդը լիարժեք առողջ են, ​ ոչ մի խնդիր չունեն: Ստացվում է, որ կան պատճառներ, որոնք դեռես բացահայտված չեն ժամանակակից գիտության կողմից,​ և կան պատճառներ, որոնք բացահայտվում են ավելի խորը ուսումնասիրությամբ: Անհայտ պատճառի անպտղության բուժման  ցուցումներից է իսեմինացիան, իսկ եթե դա չի ստացվում, ​ դիմում են արտամարմնային բեղմնավորման օգնությանը։ Երբեմն սերմը ինքնուրույն չի կարող բեղմնավորում կատարել, այդ ժամանակ օգնության է գալիս արտամարմնային բեղմնավորման  մեկ քայլ առաջ մեթոդը՝ սերմի ներցիտոպլազմատիկ ներարկումը, ձվաբջջի մեջ այսպես կոչված ICSI-ի, որի էությունն հետևյալն է՝ ուղղակի վերցնում են առողջ սերմը և ներարկում ձվաբջջի մեջ։

-Բժշկուհի, իսկ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում արգանդի միոման։

​-Միոման արգանդի մկանային օջախային գերաճն է: Կախված իր տեղակայումից՝ այն կարող է անպտղության պատճառ դառնալ կամ ընդհանրապես չխանգարել կնոջը: Իհարկե, եթե կա միոմա, պարտադիր առնվազն տարին մեկ անգամ պետք է համապատասխան հետազոտություններ անցնել ՝ հասկանալու համար՝ արդյոք կա՞ վիրահատման կարիք, թե՞ ոչ, որովհետև ​ ոչ բոլոր միոմաներն են ​ վիրահատական միջամտության ենթակա։ Վիրահատման ենթակա են շատ մեծ չափի միոմաները ինչպես նաև արգանդի խոռոչի ներսում  տեղեկայված կամ  արգանդի խոռոչ ներթափանցող միոմատոզ հանգույցները: Կան նաև միոմաներ, որոնք խոռոչից դուրս են աճում և կարող են չխանգարել հղիության ընթացքին: Իհարկե, երբ միոմա կրող կինը հղիանում է, այս դեպքում հղիությունը դասվում է բարձր ռիսկի հղիության շարքին, որովհետև վիժելու, վաղաժամ ծննդաբերելու ռիսկերը մեծանում են: Այդ իսկ պատճառով խորհուրդ է տրվում լինել մանկաբարձ-գինեկոլոգի խիստ հսկողության տակ:

-Բժշկուհի, խոսեք, խնդրեմ, հղիության արհեստական ընդհատումների մասին։

-Շատ հաճախ արհեստական ընդհատումը լինում է  անցանկալի հղիություն  հղիության պարագայում կամ, ցավոք, պտղի սեռով պայմանավորված: Սակայն լինում են​ նաև բժշկական ցուցումներով ընդհատումներ,  երբ հղիությունը վտանգում  է կնոջ կյանքը, կամ առկա են պտղի զարգացման արատներ։ Բժշկական ցուցումով ընդհատումները կատարվում է միայն բժշկական կոնսիլիումի եզրակացությամբ։  Արհեստական ընդհատումը կնոջ օրգանիզմի համար կարող է ունենալ մի շարք ծանր հետևանքներ: Եթե հղիությունն ընդհատվում է դեղորայքի միջոցով, այն կնոջ օրգանիզմում առաջացնում է հորմոնալ ֆոնի մեծ տեղաշարժ։ Երբ դեղորայքն ընդունում են առանց բժշկի ցուցման, այն կարող է բերել արյունահոսության, ընդհուպ մահվան ելքով։ Իսկ երբ հղիությունն ընդհատվում է գործիքային միջամտությամբ, այն կարող է հանգեցնել տարատեսակ խնդիրների։ Դրանք կրելով վարակային բնույթ՝​ կարող են առաջացնել կպումներ, ընդհուպ անգամ արգանդի թափածակում։ Այդ իսկ պատճառով պետք է լինեն խիստ բժշկական ցուցումներ, և նոր միայն կատարվի արհեստական ընդհատում։ Ես հորդորում եմ կանանց՝ եթե հղիություն չեն պլանավորում, անշուշտ, իրենց գինեկոլոգի ցուցումով, պաշտպանվելու համար կարող են օգտվել որևէ հակաբեղմնավորիչ մեթոդից, ոչ թե ամեն անգամ ընդհատել անցանկալի հղիությունը, որը, ցավոք սրտի, մեզանում մեծ տարածում ունի։

Բայց հուրախություն մեզ՝ ներկա սերունդն ավելի տեղեկացված է, ավելի գրագետ, երիտասարդ կանայք հիմնականում միայն բժիշկների ցուցումներից ելնելով են օգտվում համապատասխան հակաբեղմնավորիչ միջոցներից ու մեթոդներից:

 -Այսօր, կարծեք թե, երիտասարդ կանայք բավականին շատ են դիմում կեսարյան հատմամբ ծննդալուծման: Ի՞նչ կասեք այդ առումով։ Արդյոք այս մոտեցումն ավելի՞ ընդունելի է:

- Կեսարյան հատումների թիվը մեր ժամանակներում իսկապես ​ աճում է ամբողջ աշխարհում: Կեսարյան հատումը օրգանիզմի համար արդեն իսկ համարվում է տրավմա, այն նախընտրելի է միայն խիստ ցուցումների դեպքում, մինչդեռ մեր տարածաշրջանում շատ մեծ տարածում ունի: Բանն այն է, որ երիտասարդ ծննդկանների մոտ բնական ճանապարհով ծննդալուծման նկատմամբ կա չհիմնավորված վախ, մինչդեռ  պետք է խնդրին գիտակցաբար մոտենալ, և չպետք է վախենալ բնական ճանապարհով ծննդաբերելուց: Չպետք է վախենալ ցավից, ​ քանզի երեխային​ գրկելիս​ ծննդաբերական ամեն ցավ կմնա անցյալում: Պետք է հիշել, որ​ կեսարյան հատման հետվիրահատական շրջանն ավելի բարդ է, այդ շրջանում ցավերը կարող են տևել մոտ 4-6 շաբաթ։ ​

 -Վերջին տարիներին երիտասարդները մինչև ընտանիք կազմելը հետազոտման նպատակով ավելի հաճախ են դիմում գինեկոլոգի​ ծառայություններին:

-Շատ գովելի է և գրագետ մոտեցում է մինչ ամուսնությունն ու հղիությունը պլանավորել հետազոտում անցնել, քանի որ  հանկարծակի հայտնաբերված խնդիրների դեպքում հնարավոր կլինի նախապես բուժում անցնել ՝ արդյունքում նվազեցնելով հետագայում չհղիանալու կամ վիժում ունենալու հավանականությունը:

-Ի՞նչ խորհուրդ կտայիք անպտղությամբ տառապող ամուսնական զույգերին:

-Վերարտադրողական բժշկությունը անընդհատ զարգացող գիտություն է, որը երբեմն, ցավոք սրտի, արձանագրում է նաև անհաջող ելքեր։ Իհարկե, մենք անում ենք հնարավորն ու անհնարինը լավագույն արդյունքներին հասնելու համար, բայց, բնականաբար, բոլորս գիտակցում ենք, որ  չենք կարող մշտապես 100 տոկոսանոց արդյունք ապահովել։ Իսկ մեր այն զույգերին, որոնց ​ մոտ չի ստացվում բնական ճանապարհով հղիանալ, հորդորում եմ երբեք չընկճվել, չհանձնվել, հավաքելով իրենց վերջին ներուժը՝ պայքարել և հավատով անցնել այդ դժվարին, բայց այնքան բաղձալի ճանապարհը: Ծնող դառնալու,​ մայրության բեկրանքն զգալու այդ աստվածատուր սուրբ նպատակը թող ձեզ ուժ ու կամք տա այն իրականություն դարձնելու ճանապարհին։

Ուզում եմ, որ եմ մեր կանայք սիրեն իրենց, լինեն առողջ ու երջանիկ, ուզում եմ, որ խուսափեն հղիության ուղղակի սեռով պայմանավորված ընդհատումներից՝ հիշելով, որ, վստահաբար, աշխարհում մի տեղ կա մի զույգ, որը երազում է ծնող դառնալ:

Կյանքի բոլոր ասպարեզներում ու փուլերում կանայք շարժիչ ուժ են, դեռևս երեխայի պրենատալ շրջանից մինչև խորը ծերություն, երբ երազում ես օրվա հոգսերից հետո մի պահ գլուխդ դնել մորդ ծնկներին, կամ մայրդ առնի քեզ իր ափերի մեջ, կտրվես իրականությունից, ընդարմանաս ու հասկանաս, որ կա կյանքում իրական ու անփոխարինելի ՍԵՐ....

Հաճախ ժպտացեք, սիրելի կանայք, սեր տվեք, սեր առեք, ապրեք ու ապրեցրեք....