Պետք չէ խնայել առողջության հաշվին

Սրտանոթային հիվանդություններն ամբողջ աշխարհում մահացության  հիմնական պատճառն են, սակայն, եթե նրանց նախանշանները հայտնաբերվեն ավելի վաղ, ապա հնարավոր կլինի խուսափել դժբախտությունից: Սրտի հիվանդություններն ունեն տարատեսակ նախանշաններ, որոնցից շատերը մարդկանց հայտնի են, սակայն գոյություն ունեն նաեւ այլ ազդանշաններ, որոնք նույնպես պետք չէ անտեսել: Ու պատահական չէ, որ սրտային հիվանդությունների ախտորոշումը եւ բուժումը յուրաքանչյուր պետության բուժծառայության գլխավոր խնդիրն է: Հայտ­նի բան է.  առանց հո­գին բու­ժե­լու դժ­վար է մար­մի­նը բու­ժել: Ցան­կա­ցած գրա­գետ բժիշկ գիտի դա, նաեւ լավ գի­տակ­ցում է, թե որքան կարեւոր նշա­նա­կու­թյուն ու­նի ան­հա­տա­կան վերաբեր­մուն­քը, որը հի­վան­դի մոտ բժշկի հանդեպ վս­տա­հու­թյուն առա­ջաց­նե­լու հիմնական նախապայմանն է:

http://bestgroup.am/ կայքի զրուցակիցն է սրտաբանության գիտահետազոտական ինստիտուտի գիտաշխատող եւ սրտաբան, պրոֆեսոր ԱՐԱՄ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆԻ համար մասնագիտությունն առաջին հերթին առաքելություն է: Լինել բժիշկ նշանակում է աշխատել անձնվեր, լինել նախաձեռնող, խոհեմ, պատասխանատու ե՛ւ արածների, ե՛ւ չարածների համար, նշանակում է ստանձնել շատ մեծ պատասխանատվություն, սիրել մարդկանց, ամեն հիվանդի մոտենալ յուրովի ու պատրաստ լինել սեփական ուժերի գերլարման հաշվին անել առավելագույնը։ Հենց այդպիսին է մեր զրուցակիցը, ինչի համար էլ վայելում է ինչպես հիվանդների, այնպես էլ ընդհանրապես հանրության սերն ու վստահությունը:

-Պարո՛ն Չիլինգարյան, կներկայացնե՞ք սրտի ռիթմի խանգարումների տեսակները:

-Սրտի ռիթմի խանգարումները տարատեսակ են, դրսեւորվում են տարբեր ձեւերով: Մեծամասամբ դրանք լինում են անվտանգ, բայց կան նաեւ ռիթմի խանգարման տեսակներ, որոնք վտանգ են ներկայացնում կյանքի համար: Չնայած դրանք քիչ տոկոս են կազմում, սակայն, ամեն դեպքում, պետք է հետազոտվել հասկանալու համար, թե  որն է խնդիրը:

-Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում սրտի իշեմիկ հիվանդոթյունը:

-Նախ ասեմ, որ իշեմիա նշանակում է դեպի օրգան արյան պակաս զգալ, իշեմիա կարող է լինել ամեն տեղ կա՛մ անոթի նեղացման պատճառով, կա՛մ օրգանի մեջ արյան շատ պահանջի դեպքում, երբ անոթը չի հասցնում սնուցել օրգանը: Սովորաբար ավելի հաճախ ու  ամենավտանգավորը լինում է հենց սրտի իշեմիան, որի դեպքում մահացության ցուցանիշն ամենաբարձրն է: Իհարկե, երբեմն կարող են ի հայտ գալ ինչ-որ էպիդեմիաներ, որոնք լայնամասշտաբ տարածում կստանան եւ կփորձեն մահացության տեսանկյունից հավասարվել իշեմիկ հիվանդության հետ: Ի դեպ, զարգացած երկրներում նույնպես այն համարվում է վտանգավոր հիվանդություն:

Իշեմիայի դեպքում ի հայտ են գալիս ցավ, սրտի սնուցման խանգարում, ու, եթե անոթների մեջ խցանումը երկարատեւ է լինում, զարգանում է ինֆարկտ, հիվանդություն, որը հանգեցնում է սրտամկանի որոշ մասի մահանալուն, եւ մենք ունենում ենք, այսպես ասած, խաղից դուրս վիճակում գտնվող որոշակի հատված: Իշեմիկ հիվանդությունը կարող է արտահայտվել «բազմադիմակային» տեսքով, իսկ ինֆարկտը սրտի իշեմիկ հիվանդության ծայրահեղ ձեւն է, հիվանդություն, որի դեմ ամբողջ աշխարհում պայքար է ընթանում: Չեմ ասի, որ պայքարը շատ հաջողված է, սակայն, ամեն դեպքում, մեծ հաջողություններ են գրանցվել զարգացած երկրներում, մասնավորապես, մեղմացվել են հիվանդության հետեւանքերը:

-Ինչպե՞ս մարդը հասկանա, որ իր մոտ զարգանում է սրտի իշեմիկ հիվանդություն:

-Մարդը կարող է քայլելու ժամանակ ցավ զգալ կրծքավանդակում, կարող են լինել սրտի ռիթմի խանգարումներ, շնչահեղձություն ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության ժամանակ… Եվ նա հետագա բարդացումներից խուսափելու համար պետք է անպայման հետազոտվի, քանի որ դրանք հիվանդության նախանշաններից են: Ուզում եմ նշել, որ իրականում հիվանդության վերջնական բուժում չկա, եւ էական չէ՝ անոթը կբացվի, թե ոչ, ամեն դեպքում սիրտն արդեն համարվում է հիվանդ օրգան: Շատ քիչ դեպքերում սրտի ռիթմի խանգարումներ կարող է առաջանալ վահանաձեւ գեղձի հիվանդության դեպքում: Մեր գերնպատակը ռիսկի գործոններն ամբողջությամբ վերացնելն է:

-Բժի՛շկ, սրտանոթային հիվանդությունները կրո՞ւմ են ժառանգական բնույթ:

-Իհարկե այո, եթե գենետիկայում տղամարդիկ հիվանդացել են մինչև 55 տարեկանի, իսկ  կանայք` 65 տարեկանի շեմը: Չնայած այդ տարիքային շեմն այսօր երիտասարդացում է ապրել, քանի որ մարդն իր առողջության մասին քիչ է մտածում, չի հետեւում սննդի որակին, տարբեր քիմիական հավելումներով սննդամթերք է օգտագործում, եւ խոլեստերինի մակարդակի բարձացումն արյան մեջ բերում է սրտային հիվանդության զարգացման: Այսօր, կարծես թե, նաեւ ծխախոտի որակն է վատացել, բայց ես ընդհանրապես երբեք չեմ ողջունել ծխախոտի օգտագործումը: Սթրեսային լարվածությունն ինքնին չի կարող առաջացնել սրտանոթային հիվանդություններ, ու պետք է գտնել տարիների ընթացքում ձեռք բերած հիվանդության սկզբնաղբյուրը: Հիվանդության համար գոյություն ունեն ռիսկի գործոններ, որոնք հիվանդը պետք է վերացնի, դրանք են` ծխելը, զարկերակային գերճնշումը, շաքարային դիաբետը, նստակյաց կյանքը եւ ավելորդ քաշը: Եթե դուք ունեք դրանցից մեկ կամ մի քանիսը եւ  քայլեր չեք ձեռնարկում դրանք հաղթահարելու ուղղությամբ, դուք արդեն պոտենցիալ հիվանդ եք, բարձր ռիսկի տակ եք: Եթե մենք վարենք առողջ ապրելակերպ, մեր ժառանգական գեները «կքնեն», իսկ ռիսկի գործոնների կիրառելիության դեպքում մենք  «արթնացնում ենք» այդ գեները:

-Եղանակային փոփոխությունները նպաստո՞ւմ են սրտային հիվանդության սրացումներին:

-Միանշանակ: Դա տեղի է ունենում այն պատճառով, որ եղանակային փոփոխությունները օրգանիզմում ցիկլի փոփոխությունների են հանգեցնում, դրանք կարող են բարձրացնել զարկերակային ճնշումը, որը հիվանդությանը նպաստող գլխավոր գործոններից է: Հիպերտոնիայի 95 տոկոսի դեպքում մենք չգիտենք դրա առաջացման պատճառը, եւ միայն 5 տոկոսի դեպքում, երբ հիվանդությունը երիտասարդ է, կարող  է հայտնաբերվել պատճառը, օրինակ, զարկերակի նեղացում, երիկամային խնդիր, գլխուղեղում հորմոնային պրոցեսների խանգարում: Պատճառը չգտնելով՝ մենք հիվանդության, այսպես ասած, սերմը թողնում ենք, որը պետք է միշտ իր պտուղները տա:

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ բարձր ճնշումը վտանգավոր է եւ կարող է բերել սրտանոթային հիվանդությունների զարգացման, գիտությունը ստեղծել է դեղամիջոցներ, որպեսզի կարողանանք ճնշումը պահել կայուն վիճակում: Բարձր ճշումը «քերում է» անոթերի պատերը, այսպես ասած, «ճաքեր» է առաջացնում, իսկ դա իր հերթին կարող է առաջացնել տրոմբ, իսկ եթե լինի նաեւ խոլեստերինի խնդիր, ապա դրանք միախառնվելով կարող են բերել հիվանդության սրացումների: Կարող է խնդիր առաջանալ, այն զարգանալ գլխուղեղում, սրտում, երիկամերում, ուստի բարձր ճնշման խնդիր ունեցողները պարտադիր պետք է պարբերաբար օգտագործեն համապատասխան դեղամիջոցներ: Մենք, այսպես ասած, հսկում ենք հիվանդությունը, բայց, ցավոք, չենք բուժում:

-Որպես վերջաբան ի՞նչ կմաղթեք, կհորդորեք հասարակությանը, մեր ընթերցողներին:

-Կմաղթեմ, իհարկե, քաջառողջություն, կցանկանամ, որ դիմելիության մակարդակը, կուլտուրան բարձրանա մեր երկրում, քանի որ բժշկությունը շատ արդյունավետ կարողանում է բուժել եւ պայքարել հիվանդությունների դեմ միայն այն դեպքերում, երբ դրանք վաղ փուլերում են ախտորոշվում: Խորհուրդ կտամ, կանխարգելիչ նկատառումներից ելնելով, տարեկան գոնե մեկ անգամ դիմել իրենց բժշկին: Թող հետեւեն իրենց, կանխեն զարգացող հիվանդություններն առողջ ապրելակերպով: Իհարկե այսօր բավականին մեծ է փոփոխությունը դիմելիության կուլտուրայի մեջ. սկսել են ավելի վաղ տարիքում հետեւել իրենց առողջությանը, ինչը ողջունելի քայլ է: Մենք լավ գիտակցում ենք, որ ֆինանսական խնդիրների պատճառով շատերը դժվարանում են դիմել բժշկի, բայց կցանկանամ, որ մարդիկ սիրեն իրենք իրենց եւ բժշկի դիմեն նույնիսկ փոքր բողոքի, այլ ոչ թե հիվանդության՝ արդեն բավականին բարդացած վիճակում: Վերջին դեպքում ոչ միայն բուժումն ավելի ծախսատար է, այլ նաեւ դրա  արդյունավետությունն է շատ ցածր: Պետք չէ խնայել առողջության հաշվին, քանի որ շատ հաճախ կարող են լինել անդառնալի հետեւանքներ, որոնք կազդեն նաեւ մարդկանց հոգեկան ներաշխարհի վրա:

Բժշկի մի խոսքը կարող է ճակատագրական լինել

Ապացուցված է, որ ճառագայթաբանության արդի զարգացվածության աստիճանը նկատելիորեն իջեցրել է մարդկային մահացության տոկոսը, քանի որ հիվանդությունը հնարավոր է լինում ախտորոշել վաղ շրջանում: Հետազոտությունները թույլ են տալիս արագ եւ ճշգրիտ ախտորոշել պացիենտին եւ ժամանակին սկսել բուժման ընթացքը։ Բժշկագիտության ոլորտում այս ուղղությունը համարվում է երիտասարդ, բայց ուրախացնում է այն հանգամանքը, որ երիտասարդ բժիշկները բավականին արագ են տիրապետում այս մասնագիտության նրբություններին: Արդի բժշկության ու հատկապես ճառագայթաբանության ոլորտում գրանցված ձեռքբերումների մասին զրուցեց «Աստղիկ» բժշկական կենտրոնի ախտորոշիչ բաժանմունքի բժիշկ-սոնոգրաֆիստի հետ: Երիտասարդ բժշկուհին անչափ ուշադիր, հոգատար է հիվանդների նկատմամբ, հանգիստ է ընդունում հաջողությունները, բարեհամբույր է, սկզբունքային, ունի մասնագիտական գերազանց գիտելիքներ եւ արժանի է բժիշկ կոչվելու պատվին:

-Բժշկուհի՛, խոսենք Ձեր մասնագիտական ուղու մասին:

-Անկեղծ ասած, ինձ այլ մասնագիտության մեջ չէի պատերացնում եւ, դպրոցական տարիներից սկսած, մանկաբարձ-գինեկոլոգ դառնալու հստակ որոշում էի կայացրել: Ու  դպրոցն ավարտելուց հետո ընդունվեցի պետական բժշկական համալսարան՝ ինձ համար իդեալ ունենալով իմ կնքահորը` Գեորգի Գրիգորիի Օկոեւին: Ընդհանուր բժշկական ֆակուլտետը ավարտելուց հետո ընտրեցի հենց մանկաբարձություն եւ գինեկոլոգիա մասնագիտացումը, չորս տարի օրդինատուրայում ուսանելով՝ հասկացա, որ ավելի լավ կլինի, եթե ուլտրաձայնային հետազոտությունն էլ ուսումնասիրեմ, որպեսզի ավելի լիարժեք կատարեմ ախտորոշումը, ճշգրիտ հասկանամ, թե որ պացիենտին ինչպիսի մոտեցում, բուժում է անհրաժեշտ: Վերապատրաստվեցի ընդհանուր ուլտրաձայնային հետազոտության ոլորտում, որից հետո արդեն նեղ մասնագիտացա մանկաբարձության եւ գինեկոլոգիայի մեջ հենց սոնոգրաֆիայի գծով: Իմ ուսուցիչ համարում եմ Գայանե Մուսայելյանին, ով իմ մեջ սերմանեց մեծ սեր դեպի այս մասնագիտությունը: Ես հետո, այսպես ասած, հրաժարվեցի գինեկոլոգի մասնագիտությունից եւ խորացա սոնոգրաֆիայի մեջ, քանի որ ցանկությունս մեկն էր՝ աշխատել արդեն միայն սոնոգրաֆիստ: Արտերկրում բավականին շատ վերապատրաստումներ անցա, որոնց ընդհանրապես սկիզբ ու վերջ չկա, քանի որ միշտ պետք է շոշափենք, զգանք բժշկության զարկերակը, չպետք է դոփենք տեղում: Բժշկությունը պահանջում է անընդհատ կատարելագործում, նոր շունչ… Եվ սկսեցի աշխատել սոնոգրաֆիստ մանկաբարձության եւ գինեկոլոգիայի ոլորտում ու արդեն քանի տարի «Աստղիկ» բժշկական կենտրոնում եմ:

-Որպես ախտորոշման մեթոդ սոնոգրաֆիան ի՞նչ է իրենից ներկայացնում:

-Սոնոգրաֆիան մանկաբարձության եւ գինեկոլոգիայի մեջ առաջին ու կարեւորագույն օղակն է, քանի որ արդի բժշկությունն առանց ճշգրիտ ախտորոշման գրեթե անհնար է պատկերացնել: Այն անցավ, անվնաս, առանց ճառագայթման հետազոտության մեթոդ է, հակացուցումներ չունի, տարիքային շեմ գոյություն չունի, պացիենտը կարող է դեմել, հետազոտվել բժշկի ցուցումով կամ կանխարգելիչ նպատակներով: Առանց սոնոգրաֆիկ հետազոտության ոչ մի բժիշկ չի կարող իրականացնել իր բուժական քայլերը: Հղիները, օրինակ, ամբողջ հղիության ընթացքում հսկվում են սոնոգրաֆիկ հետազոտության միջոցով, քանի որ այդպիսով հայտնաբերվում են թե՛ արատները, թե՛ չզարգացող հղիությունները, ընդհանրապես՝ չբերության հետ կապված  բոլոր խնդիրները: Մի խոսքով, կանանց առողջության, գինեկոլոգիայի հարցերում թիվ մեկ հետազոտությունը սոնոգրաֆիան է, որի համար հատուկ նախապատրաստական աշխատանքներ պետք չեն: Եթե պացիենտն արդեն ապրում է սեռական կյանքով, պարտադիր պետք է անցնի ներհեշտոցային սոնոգրաֆիա, եւ սխալ է այն կարծիքը, որ հետազոտման ժամանակ միզապարկը պետք է պարտադիր լիքը լինի, հակառակը, աղինեըը եւ միզապարկը պետք է դատարկ լինեն: Հղիության դեպքում առաջին 12 շաբաթվա ընթացքում ցուցված է ներհեշտոցային սոնոգրաֆիան, եւ իրականությանը չի համապատասխանում այն թյուր կարծիքը, թե այն կարող է վիժման կամ արնահոսության պատճառ դառնալ, վնասել պտուղը:  

-Ո՞րն է Ձեր հաջողության գրավականը:

-Առաջնահերթ ամեն ինչը անում եմ մեծ սիրով ու նվիրումով, քանի որ ստիպողաբար կատարված ցանկացած աշխատանք չի կարող հաջողություն բերել, դրական արդյունք ապահովել:  

-Կանխարգելիչ նպատակներով ե՞րբ պետք է դիմել սոնոգրաֆիական հետազոտության:

-Եթե չկա որեւէ առողջական խնդիր, հետագա հնարավոր բարդություներից ու խնդիրներից խուսափելու համար կանխարգելիչ նպատակներով գոնե տարին մեկ անգամ պետք է անցնել սոնոգրաֆիկ հետազոտություն: Բայց, ցավոք, Հայաստանում այդ առումով հիմնականում բարձիթողի վիճակ է, եւ մեզ մոտ գալիս են արդեն գանգատներով կամ բժշկի ուղղորդմամբ: Մեր մտածելակերպում դեռ բացակայում է այն մակարդակը, որ պարզապես գնան հետազոտման, եւ նման դեպքերը շատ հազվադեպ են: Նրանք մտածում են այսպես. «Քանի դեռ գանգատ չկա, չարժե դիմել մասնագետի»: Կամ էլ վախենում են, որ իրենց մոտ կարող է ինչ-որ հիվանդություն հայտնաբերվել: Ընդ որում, նման մտածելակերպը գործում է ոչ միայն հղիության, գինեկոլոգիական հնարավոր խնդիրների հայտնաբերման ու կանխարգելման դեպքում, այլ ընդհանրապես: Եթե նախապես մեզ չեն զգուշացնում, մենք պացիենտին տեղեկացնում ենք իր մոտ առկա ցանկացած խնդրի մասին, իսկ հետագա քայլերն արդեն անում է գինեկոլոգը:

-Ձեր կարծիքով բժիշկը գնահատվա՞ծ է:

-Դա, կարծում եմ, արդեն անձի խնդիր է, կախված է աշխատանքային միջավայրից նաեւ, իրեն շրջապատող մարդկանցից: Ամեն դեպքում, թող ամպագոռգոռ չհնչի, ես ինձ կարող եմ համարել գնահատված: Ընդհանրապես բժիշկը պետք է միշտ ճիշտ տեղում լինի, բարձր արժեքներ դավանի: Քանի որ այսօր հատկապես լրատվամիջոցներում բավականին շատ են բժիշկներին ուղղված անհիմն մեղադրանքները, պացիենտներն էլ երբեմն արդեն մեր նկատմամբ վատ տրամադրված են այցելում:

-Կարո՞ղ եք վերհիշել Ձեր առաջին պացիենտին:

-Առաջին պացիենտին այս պահին չեմ կարող հիշել, քանի որ ուսումնական տարիների, վերապատրաստումների ընթացքում ակտիվ պրակտիկ գործունեությամբ եմ զբաղվել, շատ պացիենտների հետ եմ գործ ունեցել, հետազոտել: Ընդհանրապես շատ դժվար, անչափ պատասխանատու է սկիզբը, այն պահը, երբ արդեն մենակ ես մնում պացիենտի հետ, բայց դա հաղթահարելի է, եթե սիրում ես մասնագիտությունդ: Եվ ես մասնագիտության ընտրության համար երբեք չեմ փոշմանել, քանի որ այն շատ եմ սիրում:

-Որպես վերջաբան Ձեր խորհուրդը մեր հասարակությանը:  

-Խորհուրդ եմ տալիս տարվա մեջ գոնե մեկ անգամ դիմել բժշկի, հետազոտվել, որպեսզի հիվանդությունները  վաղաժամ հայտնաբերվեն, ու նրանց բուժումն էլ ավելի հեշտ լինի: Ընդ որում, պետք է կատարվի ընդհանուր ստանդարտ փաթեթ հետազոտություն: Խորհուրդ կտամ ապրել խաղաղ, սիրել մեզ եւ շրջակա միջավայրը, միմյանց նկատմամբ թշնամանքը նվազեցնել, ամեն հարցում լավատես լինել: Կցանկանամ, որ հայ կանայք առավել ուշադիր լինեն իրենց առողջության նկատմամբ ու թեկուզ աննշան գանգատի դեպքում անհապաղ դիմեն բժշկի: Բժիշկներին էլ կցանկանամ ամուր առողջություն, պինդ նյարդեր, սթրեսակայունություն, եւ բժիշկ թող աշխատի այն մարդը, ով իր մեջ ունի այդ ներքին ուժը, այդ կոչումը, ով յուրաքանչյուր հիվանդի նկատմամբ ունի յուրովի մոտեցում: Իսկ դա բուժման համար շատ կարեւոր նախապայման է. բժշկի մի խոսքը կարող է ճակատագրական լինել:

Սիրելինե՛րս, ուշադիր եղեք ձեր օրգանիզմի եւ առողջության նկատմամբ, գնահատեք կյանքը,  քանի որ այն Աստծո կողմից մեկ անգամ է մեզ տրվում: Սիրե՛ք ձեզ, որպեսզի շրջապատող մարդիկ էլ ձեզ սիրեն: Առողջություն ու երջանկություն բոլորիդ:                                                       

ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՎԵՐԱՊԱՏՐԱՍՏՈՒՄՆԵՐ

ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ՓՈՐՁ

Ես շատ կցանկանամ, որ հայերը մի օր արթնանան ու լուսաբացի հետ շտկեն իրենց փոխհարաբերությունները

Այսօր մասնագետների բարձր որակավորումը թույլ է տալիս կատարել ամենաբարդ  միջամտությունը դիմածնոտային վիրաբուժության ոլորտում եւ կարճ ժամանակում պացիենտին վերադարձնել առօրյա կյանքին: Ժամանակակից վիրաբուժության մեջ կիրառվող մեթոդները ներառում են մի շարք վիրաբուժական ու նվազագույն ինվազիվ միջամտություններ` ուղղված նաեւ բնածին եւ ձեռքբերովի արատների շտկմանը:http://bestgroup.am/ կայքի զրուցակիցն է Երեւան քաղաքի գլխավոր մանկական դիմածնոտային վիրաբույժ, Մխիթար Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարանի դիմածնոտային ամբիոնի դոցենտ, երրորդ կլինիկական հիվանդանոցի դիմածնոտային կլինիկայի ղեկավար, բժշկական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ ԳԱԳԻԿ ՔՈՉԱՐՅԱՆԸ: Նա հաճելի զրուցակից է, իր գործի մեծ գիտակ, մարդ, որն իր մասնագիտական բարձր որակների ու ազնվության համար վայելում է հիվանդների վստահությունը։ Բժիշկն իր պացիենտին օգտակար է լինում ոչ միայն բուժական գործով, այլեւ հոգեբանական շփմամբ, հետեւաբար, յուրաքանչյուր բժիշկ պետք է տիրապետի փսիխոթերապիայի մեթոդներին:

-Քիմքի կամ վերին շրթունքի  բնածին ճեղքվածքները, ժողովրդական լեզվով ասած, «գայլի երախն» ու «նապաստակի շրթունքը», դեռ միջնադարում հայտնի պաթոլոգիաներ էին։ Նման արատ ունեցող մարդկանցից փախչում էին, ինչպես բորոտներից, նրանց նույնիսկ համարում էին կենդանիներ։ Ժամանակակից բժշկության տրամադրության տակ կա՞ն դիմածնոտային այս արատն ուղղելու միջոցներ։

-«Գայլի երախ» առաջանում է բերանի խոռոչի ոսկրային քիմքը ձեւավորող ոսկորների եւ գանգոսկրի, այսպես կոչված, խոփոսկրի սերտաճման պրոցեսը կանգ առնելու դեպքում։ Արդյունքում քիմքի վրա առաջանում է ճեղքվածք։ Փափուկ հյուսվածքները նույնպես հեռանում են՝ երբեմն դիպչելով նաեւ շրթունքին։ Ճեղքված շրթունքն անվանում են նապաստակի, որովհետեւ ճագարների եւ նապաստակների վերին շրթունքը ճեղքված է երկու մասի։ Քիմքի եւ վերին շրթունքի արատը հանդես է գալիս ինչպես առանձին, այնպես էլ՝ ծնոտի այլ պաթոլոգիաների հետ համակցված։ Հիվանդության պատճառը մեծամասամբ գենետիկական է, սակայն կան նաեւ ձեռքբերովի գործոններ, ինչպիսիք են մոր՝ ծանր գրիպով հիվանդանալը հղիության առաջին երկու-երեք ամիսների ընթացքում, երբ ձեւավորվում է դիմածնոտային հատվածը, տրավման, քիմիական արդյունաբերությունում աշխատանքը:

-Ոմանց կարծիքով հիվանդությունն ազդում է երեխայի մտավոր զարգացման վրա:    

-Սխալ է այն պատկերացումը, թե մտավոր տեսանկյունից հիվանդությունը ազդում է երեխայի զարգացման վրա։ Իսկ ահա ֆիզիկապես երեխան կարող է հետ մնալ իր հասակակիցներից զարգացման տեմպերով։ Ծննդաբերության ժամանակ նման երեխայի մոտ կարող են բարդություններ առաջանալ պտղամերձ հեղուկի՝ նրա շնչուղիներ թափանցելու պատճառով։ Նորածինը դժվար է շնչում, նա չի կարողանում ծծել, եւ այդ պատճառով  հետ է մնում քաշի մեջ։ Նման արատով երեխաները մնացած երեխաներից ավելի հակված են հիվանդանալու։ Նրանք ունենում են դիմածնոտային կմախքի, ատամնաշարի, լսողության հետ կապված խնդիրներ։

Դիմածնոտային այս թերությունը լիովին վերացվում է վիրահատության միջոցով։ Թեպետ նման վիրահատություններ անում են Երեւանի մի քանի հիվանդանոցներում, բայց երրորդ կլինիկականը միակն է, որտեղ խորությամբ զբաղվում են հենց այս խնդրով։ Որոշ դեպքերում պահանջվում է կրկնակի կամ նույնիսկ մի քանի վիրահատություն։ Երբեմն մնում է փոքր սպի, որը հետագայում շտկվում է պլաստիկ վիրահատությամբ։ Ե՛վ նախքան վիրահատությունը, ե՛ւ վիրահատությունից հետո երեխան գտնվում է դիսպանսերային հսկողության տակ, բուժման գործընթացը չի ավարտվում միայն վիրահատությամբ։ Մեզ հետ աշխատում են մանկաբույժներ, հոգեբաններ, օրթոդոնտներ, լոգոպեդներ եւ այլ մասնագետներ։ Այսինքն՝ դա մի համալիր է, որը երեխան անպայման պետք է լիովին ստանա։

-Ծնողները հեշտությա՞մբ են հաշտվում վիրահատության մտքի հետ:

-Ծնողների հետ զրուցում, նրանց բացատրում ենք, որ արատը կարելի է վերացնել վիրահատության շնորհիվ, որ նման երեխան մտավոր թերզարգացած չէ, եւ հաշմանդամության հաշվառումից էլ նրան կհանեն վերականգնողական գործընթացն անցնելուց հետո։ Եվ մի քանի անգամ ինձ հաջողվել է համոզել ծնողներին։ Հիվանդանոցը համագործակցում է մանկատների հետ, ու արդեն մանկատուն հանձնած երեխային եւս վիրահատում են։ Եղել են դեպքեր, երբ վիրահատությունից հետո ծնողները երեխային հետ են վերցրել մանկատնից։ Սակայն ավելի հաճախ են դեպքերը, երբ այդ երեխաներին որդեգրում են հիմնականում արտերկրյա քաղաքացիներ եւ տանում Հայաստանից։

Ըստ վիճակագրության, աշխարհում յուրաքանչյուր հազար երեխայից մեկը ծնվում է այս արատով։ Հայաստանում վիճակագրությունը տարեկան 40-50 երեխա է։

 -Իսկ, որպես վերջաբան, ի՞նչ կցանկանայիք ավելացնել ու մաղթել մեր ընթերցողներին:

-Ես շատ կցանկանամ, որ հայերը մի օր արթնանան ու լուսաբացի հետ շտկեն իրենց փոխհարաբերությունները: Երբ ասում ենք` հեղափոխության հետ իրավիճակ է փոխվել, ես կցանկանամ՝ այդ իրավիճակը փոխվի մարդկանց փոխհարաբերություններում, եւ մարդը մարդուն որպես ընկեր, այլ ոչ թե որպես թշնամի ընդունի: Շատ ճիշտ  է ասված` ինչ ցանես, այն էլ կհնձես, ուստի պետք է կողքինիդ բարություն անես, լավ բաներ ասես, ոգեւորես… Ամեն մարդ ունի իր իրավունքները, ցանկությունները, եւ մենք պետք է հարգենք դրանք, սիրենք դիմացինին: Ու, եթե մեր փոխհարաբերությունները դրականորեն զարգանան, մեր ազգը կցուցաբերի իր լավագույն որակները` աշխատասիրությունը, կրթված, բանիմաց, իմաստուն լինելը:

Կյանքը բնության ամենաթանկ պարգեւն է, իսկ առողջությունը`ամենամեծ արժեքը: Հարգենք կյանքը եւ պահպանենք առողջությունը:

Ակնաբույժ

ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ

2013-2017– ԵՐԵՎԱՆԻ ՄԽԻԹԱՐ ՀԵՐԱՑՈՒ ԱՆՎԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԲԺՇԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ,
Կլինիկական օրդինատուրա Ս.Վ.Մալայանի անվան ակնաբուժական կենտրոնի       ակնաբուժության ամբիոնում   
2011 - 2013 - ԵՊԲՀ Ընդհանուր բժշկության ֆակուլտետի մագիստրոս        

2006-2011 – ԵՊԲՀ Ընդհանուր բժշկության ֆակուլտետի բակալավր          
Երևան, Հայաստան
1999-2000 – Իրվայնում Կալիֆորնիայի համալսարանի տարրական դպրոց,        
Իրվայն Կալիֆորնիա        
1996-1999 - Հակոբ Օշականի անվան N 172 դպրոց     
Երևան, Հայաստան            

ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ՓՈՐՁ 

2017 մայիսից-մինչ օրս – Բժիշկ-ակնաբույժ Ս.Վ.Մալայանի անվան ակնաբուժական կենտրոնի Գլաուկոմայի և Վիտրեոռետինալ  բաժանմունքում

ՎԿԱՅԱԳՐԵՐ

2018 - Ամերիկյան ակնաբուժական ակադեմիայի գիտաժողով, Չիկագո, ԱՄՆ 
2018 - Աչքերի խնամքի ամերիկահայ ծրագիր, 26-ամյակին նվիրված համագումար, ներկայացվել է զեկույց Երկարակյաց բժշկական սարքավորումների վերաբերյալ (բուժման ժամանակակից մոտեցումներ)
2018-  ԱՄՆ-ի Կալիֆորնիա նահանգի UCLA համալսարանի, եռամսյա միջազգային դիտորդական ծրագիր
2017 - Աչքերի խնամքի ամերիկահայ ծրագիր, 25-ամյակին նվիրված համագումար, ներկայացվել է զեկույց Գլաուկոմայի դեմ բուժման վերաբերյալ, Երևան, Հայաստան      
2016 - Կատարակտայի և ռեֆրակցիոն վիրաբուժության ամերիկյան ընկերության գիտաժողով,        
Նոր Օռլեան, ԱՄՆ               
201 5 - Կատարակտայի և ռեֆրակցիոն վիրաբուժության ամերիկյան ընկերության գիտաժողով,        
Սան Դիեգո, ԱՄՆ    
2014 - Կատարակտայի և ռեֆրակցիոն վիրաբուժության ամերիկյան ընկերության գիտաժողով,        
Բոստոն, ԱՄՆ          
2014 - Համաշխարհային Ակնաբուժական Կոնգրես, Տոկիո,Ճապոնիա   
2012 - Կանադական Ակնաբուժական Կոնգրես, Տորոնտո, Կանադա                  
2011 - Կատարակտային և ռեֆրակցիոն վիրաբույժների եվրոպական ընկերության տարեկան գիտաժողով, Փարիզ, Ֆրանսիա

Պետք է գիտակցենք, որ քրիստոնյա ենք ոչ թե զուտ անունով, այլ մեր ապրած կյանքով, մեր ազգի ճակատագիրը միասնական կերտելու դեգերումներով  

Վերջին տարիներին սիրտ-անոթային հիվանդությունների թիվը գնալով ավելացել է, եւ սա լուրջ մարտահրավեր է ոչ միայն Հայաստանի, այլ նաեւ ամբողջ աշխարհի առողջապահական համակարգի համար: Մեր սրտաբանների ջանքերի շնորհիվ սրտաբանությունը, որը բժշկության ամենապահանջված ուղղություններից մեկն է, մեր երկրում վերջին տարիներին  զարգացում է ապրել, մոտեցել միջազգային մակարդակի՝ արձանագրելով սրընթաց վերելք ինչպես կոնսերվատիվ, այնպես էլ ինվազիվ, ինտերվենցիոն ուղղություններով: ճապոնական «ԱՍԱԻ» ընկերության հովանու ներքո ստեղծված «Բեստ Լայֆ» բժշկական կենտրոնը համարվում է լավագույններից մեկը Հայաստանում թե՛ իր ապրանքատեսականիով, թե՛ իր լավագույն հավելյալ պարագաներով, իսկ գների իջեցումը երբեք չի ազդում ծառայությունների որակի վրա: Կենտրոնը միակն է, որն աշխատում է աշխարհում լավագույնը համարվող գերմանական «Բիոտրոնիկ» ընկերության ստենտներով:Կենտրոնի բժիշկների  բարեխիղճ աշխատանքի շնորհիվ է, որ պացիենտների այցելությունների թիվը կլինիկայում եռակի, քառակի ավելացել է, գրանցվել են հիվանդների մահվան նվազագույն դեպքեր, հիվանդությունների կրկնման՝ նվազագույն  ցուցանիշ: Սա իրական վիճակագրություն է:

 http://bestgroup.am/  կայքի զրուցակիցն է «Բեստ Լայֆ» բժշկական կենտրոնի ինտերվենցիոն սրտաբան ԽԱՉԻԿ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԸ: Չնայած երիտասարդ տարիքին՝ մեծ հեղինակություն վայելող բժիշկն իր գործի գիտակն է, բազմաթիվ մարդկային կյանքեր է փրկել եւ շարունակելու է փրկել: Վստահ ենք, որ նա ոչ միայն կշարունակի բազմաթիվ մարդկանց առողջ սիրտ պարգեւել, այլեւ կենտրոնին նոր շունչ կհաղորդի:  

-Պարո՛ն Համբարձումյան, ի՞նչ է իրենից ներկայացնում ինտերվենցիոն սրտաբանությունը:

-Ինտերվենցիոն սրտաբանությունը բժշկության մի ճյուղ է, որի միջոցով կատարվում է սրտի իշեմիկ հիվանդության վիրահատական բուժում: Հիվանդությունն այլ կերպ կոչվում է նաեւ սրտամկանի քաղցի հիվանդություն, երբ սիրտը սնող պսակաձեւ զարկերակների լուսանցքները նեղանում են աթերոսկլերոզով, եւ ինտերվենցիոն սրտաբանությունը (թարգմանաբար` միջամտական սրտաբանությունը), բացի թերապիայից` դեղորայքային բուժումից, ենթադրում է փոքր ինվազիվ միջամտություն` սիրտը սնող կորոնալ զարկերակների ստենտավորում:

-Ձեր արմատներում կա՞ն բժիշկներ, մասնագիտության ընտրության հարցում եղե՞լ են ուղղորդողներ:

-Մեր արմատներում բժիշկներ չեն եղել, ծնվել եմ ինժեների եւ մանկավարժի ընտանիքում: Առաջինը բժշկության ուղին ընտրել է ավագ եղբայրս` Կարեն Համբարձումյանը, ով ստանձնել է մեր «Բեստ Լայֆ» բժշկական կենտրոնի գլխավոր բժշկի պաշտոնը: Միջնեկ եղբայրս նույնպես բժիշկ է, բայց ընտրել է մանկաբարձ-գինեկոլոգի մասնագիտացումը, ու, կարծես թե, ինքնըստինքյան ստացվեց իմ ընտրությունը, եւ ես այդ որոշման հարցում երբեւէ չեմ երկմտել:

-Ուսուցիչ ո՞ւմ կարող եք համարել:

-Ես անցել եմ բավականին վերապատրաստումներ արտասահմանյան երկրներում, մասնավորապես՝ Ֆրանսիայում՝ աշխարհահռչակ բժիշկ, ինվազիվ սրտաբան Պոլ Բարագանի մոտ, ում կարող եմ իմ ուսուցիչը համարել նեղ մասնագիտացման առումով: Սրտաբանության ինստիտուտում օրդինատուրայի տարիներին էլ ուսանել եմ պրոֆեսոր Սվետլանա Վիկտորովնայի մոտ: Իսկ ընդհանրապես իմ մասնագիտացման մեջ, ինչու ոչ, նաեւ կյանքում մեծ ներդրում ունի ավագ եղբայրս՝ Կարեն Համբարձումյանը, ում էլ համարում եմ իմ ուսուցիչը:

-Հիմնականում ո՞ր հիվանդներն են ձեզ դիմում:

-Մեզ դիմում են սրտային անբավարարության զգացումով պացիենտները, կրծքավանդակում ցավային սինդրոմ ունեցողները, սրտի իշեմիկ հիվանդությամբ տառապողները, բարձր ճնշում, սրտի ռիթմի խանգարումներ ունեցողները: Այսինքն՝ բավականին շատ են  դիմողները, քանի որ սրտի հիվանդություններն ամենատարբեր դրսեւորումներով են հանդես գալիս:

-Խոսենք սրտի արատների մասին:

-Նշեմ, որ գոյություն ունեն սրտի բնածին ու ձեռքբերովի արատներ: Բնածին արատները մանկահասակ տարիքում հայտնաբերվող եւ բուժվող են, իսկ մենք կոնկրետ զբաղվում ենք ձեռքերովի արատներով, երբ ինֆարկտների կամ տարբեր վնասակար նյութերի ազդեցությունների հետեւանքով ի հայտ են գալիս սրտի փականային հիվանդություններ, որոնք կոչվում են սրտի ձեռքբերովի փականային հիվանդություններ: Ինչպես նշեցի, մենք զբաղվում ենք դրանց դեղորայքային եւ վիրահատական բուժումներով:

-Հայ հասարակության մեջ ընդունված է այն մտածելակերպը, որ, երբ դանակը հասնում է ոսկորին, նոր են դիմում բժշկի օգնությանը:

-Ցավոք սրտի, այդ մտածելակերպն առկա է մեր հայ հասարակության մեջ, ինչը շատ մտահոգիչ է:Համեմատելու համար ասեմ, որ, երբ Ֆրանսիայում էի աշխատում, մեկ ամսվա կտրվածքով միլիոնանոց քաղաքում լինում էր սրտամկանի ինֆարկտի 8-10 դեպք, իսկ մեզ մոտ բավականին մեծ են այդ թվերը: Հայաստանում սովորաբար շատ են սիրում ինքնաբուժությամբ զբաղվել, դիմում են բոլորի, բայց ոչ բժշկի օգնությանը: Պատճառը բուժման թանկ լինելը չէ (դրսում ավելի թանկ հաճույք է բժշկին դիմելը), այլ զուտ հոգեբանական մոտեցման խնդիր գոյություն ունի, եւ այդ ուղղությամբ տանում ենք լայնածավալ աշխատանքներ թե՛ մեր հաղորդումների միջոցով, թե՛ հիվանդների հետ մասնավոր զրույցների ընթացքում:

-Կվերհիշե՞ք Ձեր առաջին վիրահատությունը եւ դրանից բխող տպավորությունները:

-Առաջին վիրահատությունն ինձ համար բավականին տպավորիչ էր, այն կատարել եմ օրդինատուրայում ուսանելու վերջին կուրսում, երբ աշխատում էի Գորիսի սրտաբանական հիվանդանոցում: Մեր ղեկավարը հարգելի պատճառով այդ պահին հիվանդանոցում չէր գտնվում, իսկ մենք ընդունել էինք սրտամկանի ստորին պատի սուր ինֆարկտով հիվանդի, որի դեպքում խիստ ցուցում է տրված ստենտավորման համար: Ու ես պետք է անհապաղ որոշում կայացնեի: Փառք Աստծո, կատարեցի այդ միջամտությունը, որը բավականին բարեհաջող ընթացք եւ ավարտ ունեցավ: Ու մինչ օրս այդ պացինետի հետ պահպանում եմ կապը, իրականացնում այցելություններ, ստուգումներ:

-Կնշե՞ք սրտի իշեմիկ հիվանդության առաջին նախանշանները:

-Սրտի իշեմիկ հիվանդության առաջին նախանշաններից է հետկրծոսկրային սեղմող բնույթի ցավը, որն առաջանում է հիմնականում ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության ժամանակ, ընդ որում, ճնշվածության զգացումը լինում է հենց կրծքավանդակի մեջտեղում, այլ ոչ թե ձախ կողմում:  Այն կարող է ճառագայթվել դեպի կոկորդ, ձախ ձեռք, թիակ, իհարկե, կարող է զգացվել նաեւ ատիպիկ դրսեւորումներով, երբ  լինում է ձախ ձեռքի մատների թմրածության զգացում, ստամոքսի շրջանում՝ ցավեր, այն կոչվում է սրտի իշեմիկ հիվանդության գաստրալգիկ ձեւ: Կարող է ի հայտ գալ նաեւ ստորին ծնոտի ցավի տեսքով: Ամեն դեպքում մարդկանց խորհուրդ եմ տալիս հիվանդության ախտորոշումը սկսել ամենավտանգավորից, այսինքն` ճիշտը նախ սրտաբանին դիմելն է: Եվ միայն սրտի խնդիրները բացառելուց, հերքելուց հետո դիմել գաստրոէնտերոլոգի: Թող կոպիտ չհնչի, բայց սրտի խնդիրներից են մարդիկ ավելի հաճախ հանկարծամահ լինում, այլ ոչ թե, ասենք, ստամոքսի խնդիրներից: Իհարկե, շաքարային դիաբետով տառապող հիվանդների մոտ կարող են առաջանալ հեւոցներ, ու, քանի որ նրանց մոտ ցավային ռեցեպտորները վնասված են, տիպիկ դասագրքային ցավ չեն ունենում, նրանց մոտ դա ցավին համարժեք դրսեւորում է: Նպաստող գործոնները կարող ենք տարանջատել՝ մոդիֆիկացվող (փոփոխվող) կամ չմոդիֆիկացվող (չփոփոխվող): Չփոփոխվող գործոնները փոփոխման ենթակա չեն` սեռը, տարիքը, ժառանգականությունը: Տղամարդկանց մոտ դրանք ավելի հաճախ են հանդիպում, քան կանանց մոտ, իսկ տարիքային շեմն ավելի է երիտասարդացել, օրինակ, իմ պրակտիկայում վերջերս 27 տարեկան տղայի մոտ հայտնաբերվեց սրտամկանի ինֆարկտ: Փոփոխվող գործոններն են՝ ծխելը, ալկոհոլի չարաշահումը, ճարպալակումը, նստակյաց կյանքը, զարկերակային բարձր ճնշումը, վահանաձեւ գեղձի հիվանդությունը, շաքարային դիաբետը: Մեր նպատակը  հասարակության մեջ փոփոխման ենթակա գործոնների դեմ պայքար տանելն է, իսկ, ասենք, ժառանգականության դեմ պայքար տանել չենք կարող:

-Ի՞նչ մակարդակի վրա է սրտաբանությունը մեր երկրում:

-Փառք Աստծո, բավականին բարձր մակարդակի վրա է. դեռևս 90-ական թվականներից սկսած՝ կատարվում են միջամտական վիրահատություններ, որոնք օրեցօր ավելի կատարելագործվում են: Դրա վառ ապացույցը միջազգային համաժողովներում արտերկրի մեր գործընկերների դրական կարծիքն է մեր բժշկության մասին: Տնտեսապես ետ մնալով եվրոպական երկրներից՝ մեր երկրի սրտաբանությունը եվրոպական չափանիշներին համընթաց է քայլում:

-Դուք՝ որպես մասնագետ, ի՞նչ խորհուրդ կտաք ազգաբնակչությանը սիրտ-անոթային հիվանդությունների կանխարգելման, իսկ առկայության դեպքում՝ բուժման ճիշտ մոտեցում ցուցաբերելու հարցում: Որպես վերջաբան ի՞նչ կմաղթեք մեր հասարակությանը առողջ սիրտ ունենալու համար:

-Նախկինում իրավիճակը միանգամայն այլ էր. չկար համակարգված սրտաբանական հայեցակարգ, իսկ տիրող պահպանողականությունը զգալի խոչընդոտ էր Հայաստանում նորարարական միջամտական տեխնոլոգիաների զարգացման ճանապարհին: Այսօր, բարեբախտաբար, իրավիճակն այլ է. ունենք սիրտ-անոթային համակարգի հիվանդություններով տառապող մարդկանց զննման, ախտորոշման, բուժման չափորոշիչներ, այլընտրանքային մեթոդներ: Իհարկե, առողջապահական համակարգում առաջնահերթությունը հիվանդությունների կանխարգելումն է, սակայն ախտահարման վաղ շրջանում առողջական բազմաթիվ խնդիրներ կարող են գրեթե լիարժեք վերանալ բուժական ճիշտ քայլերի շնորհիվ: Հորդորս եւ մաղթանքս այն կլինի, որ մատների արանքով չնայեն իրենց առողջությանը: Սիրտը մեր կյանքի շարժիչ ուժն է համարվում, ու, եթե անտեսում ենք այն, լավագույն դեպքում դա բերում է հաշմանդամության, վատագույն դեպքում հարյուրավոր, հազարավոր կյանքեր է խլում: Խորհուրդ կտամ փոխել կյանքի որակը, հոգեբանորեն հավասարակշիռ լինել, նախանձ ասվածը հանել մեր մենթալիտետից, միմյանց հանդեպ սիրով լցվել, դրական տրամադրվել, մեծացնել հավատն առ Աստված: Մենք պետք է գիտակցենք, որ քրիստոնյա ենք ոչ թե զուտ անունով, այլ մեր ապրած կյանքով, մեր ազգի ճակատագիրը միասնական կերտելու դեգերումներով:

Միայն սերը կփրկի այս անողոք իրականությունից

Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ տեղեկատվության 80 տոկոսը ստանում ենք տեսողական զգայարանի միջոցով եւ առանց աչքի լույսի չենք կարող պատկերացում կազմել մեզ շրջապատող միջավայրի մասին: Պարզվել է, որ առանց տեսողության մարդու կյանքի որակը կիսով չափ ընկնում է, լույսն օրգանիզմում սերոտոնինի արտադրությունը խթանող հատկություն ունի, որին երբեմն համարում են տրամադրության հորմոն: Ահա եւս մեկ պատճառ, թե ինչու է մարդու տրամադրությունը փչանում, երբ տեսողությունը վատանում է: Այդ զարմանալի օրգանի շատ գաղտնիքներ են բացահայտված, բայց ոչ բոլորը:

Ակնաբուժությունն առողջապահական այն ճյուղերից է, որից անմիջականորեն կախված է մարդու աչքի լույսի, տեսողության պահպանումն ու վերականգնումը, հետեւապես, այն պահանջում է առավելագույն մասնագիտական պատրաստվածություն:Չնայած տարեցտարի կա­տա­րե­լա­գործ­վում են բուժման մեթոդները, տեխնիկական հագեցվածությունը, նորարարական մոտեցումները, սակայն, ցավոք,  տեսողության խնդիրներ ունեցող մարդկանց թիվն ա­նընդ­հատ մե­ծա­նում է:

Ս.Վ. Մալայանի անվան ակնաբուժական կենտրոնն ունի բոլոր անհրաժեշտ սարքավորումները որակյալ բուժօգնություն ցուցաբերելու համար: Բոլոր բաժանմունքները համալրված են վերջին սերնդի սարքավորումներով, օրինակ, լազերային բաժանմունքը վերջին սերնդի այնպիսի սարքավորումով է հագեցած, որը ոչ միայն Հայաստանում, այլեւ ամբողջ աշխարհում առաջիններից մեկն է: http://bestgroup.am/ կայքի զրուցակիցն է կենտրոնի կոնտակտային կորեկցիայի կաբինետի ակնաբույժ ՆԱՐԻՆԵ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆԸ: Հաճելի երիտասարդ բժշկուհի, իր գործի գիտակ, ով բազմաթիվ մանուկների աչքի լույսն է փրկել եւ դեռ շարունակելու է փրկել: Նա փորձում է իր աշխատանքին մշտապես թարմ շունչ հաղորդել՝ պահպանելով իր ավագ սերնդի գործընկերների ավանդույթները, բարձր պահելով Մալայանի անվան ակնաբուժական կենտրոնի վաստակած կոչումը: Մարդու, առավել եւս,  բժշկի համար  մասնագիտությունն առաջին հերթին առաքելություն է: Լինել բժիշկ՝ նշանակում է աշխատել անձնվեր, հանդես գալ նախաձեռնողականությամբ, աչքի ընկնել խոհեմությամբ, պատասխանատվություն կրել յուրաքանչյուր արածի կամ չարածի համար: Ընդհանրապես հիվանդի վստահությունը բժիշկը պետք է նվաճի թե՛ իր պրոֆեսիոնալիզմով, թե՛ շփվելու կարողությամբ, ու, եթե պացիենտի եւ բժշկի միջեւ ստեղծվում է լուրջ համագործակցություն, կապ, աստիճանաբար լուծում են ստանում խնդիր­ները: Հետեւաբար, յուրաքանչյուր բժիշկ պետք է նաեւ հոգեբան լինի, տիրապետի փսիխոթերապիայի մեթոդներին:

-Խնդրում եմ մի փոքր ներկայացնել ձեր աշխատանքը:

-Մեզ դիմող պացիենտներին զուտ դեղատոմս չենք գրում, այլ անպայման փորձարկում ենք կատարում, քանի որ պետք է հիվանդին սովորեցնել ոսպնյակ կրելու ձեւը, հիգիենա պահպանելը եւ հորդորել, որ 3-4 ամիսը մեկ անպայման անցնի հերթական բուժզննությունը: Ունենք բանկ թորիկ եւ սովորական ոսպնյակների համար: Թյուր կարծիք կա մեր հասարակության մեջ, որ կոնտակտային ոսպնյակները վտանգավոր են, ինչը իրականությանը չի համապատասխանում: Իսկ ընդհանրապես անվտանգությունը մեծ մասամբ  կախված է պացիենտից, թե նա ինչ հիգիենա կպահպանի: Իհարկե, մենք չենք կարող հետեւել հիվանդների առօրյային, բայց նրանք պետք է գիտակցեն, որ  հանուն իրենց աչքի լույսի պետք է ճիշտ կատարեն մեր ցուցումները, եւ մեր համատեղ աշխատանքի շնորհիվ կստանանք բավականին լավ արդյունքներ:

-Ի՞նչ մասնագիտական ուղի եք անցել:

-Ավարտել եմ Տաշքենդի բժշկական համալսարանը, այնուհետեւ`ակնաբուժության օրդինատուրան, որից հետո տեղափոխվել եմ հայրենիք: Պրակտիկա եմ անցել լազերային ակնաբուժության բաժանմունքում` բաժանմունքի ղեկավար Ելենա Մալայանի մոտ, ում հարուստ գիտելիքների բազայի եւ մարդկային տեսակի շնորհիվ կարողացել եմ  տարբեր իրավիճակներում ճշգրիտ եւ արագ որոշում կայացնել:

-Լինելով երիտասարդ՝ ի՞նչ կասեք երիտասարդ կադրերի մասին:

-Մեր երիտասարդները բավականին ձգտող, պրպտող են, ավելի տեղեկացված են, ավելի ճկուն ուղեղ ունեն, տարբեր իրավիճակներում ավելի արագ են կողմնորոշվում, քչով չեն սահմանափակվում եւ չեն դոփում տեղում: Այս ամենը հաշվի առնելով՝ ես հավատում, վստահում եմ նրանց գիտելիքներին եւ կարող եմ ասել, որ մեր ակնաբուժությունն ապագայում բավականին հուսալի ձեռքերում կլինի:  

-Տարիքային շեմ կա՞ ձեզ դիմողների մեջ:

-Ես ավելի շատ աշխատանք տանում եմ մանկահասակների եւ երիտասարդների հետ, տարիքով մարդիկ ավելի քիչ են ինձ դիմում: Ես զբաղվում եմ կոնտակտային կորեկցիայով եւ գրեթե 90 տոկոսով՝ կերատոկոնուս հիվանդությամբ տառապողների հետ:  Բանն այն է, որ մեր երկրում այս հիվանդությունը մեծ տարածում ունի, ինչը, կարծում եմ, կապված է մեր գենոֆոնդի, մեր երկրի էնդեմիկ գոտու հետ: Այն ալերգիկ բնույթի հիվանդություն է, որը հիմնականում առաջանում է երիտասարդ տարիքում, բայց վերջերս իմ պրակտիկայում հանդիպեց 6 տարեկան երեխա, որ արդեն տառապում է կերատոկոնուսով: Մենք ամեն ինչ անում ենք հիվանդության ընթացքը, այսպես ասած, բարելավելու նպատակով, քանի որ այն լիարժեք բուժում չունի: Մենք իրականացնում ենք քրոսլինքինգ, ինչպես նաեւ կերարինգ լազերային վիրահատություն, նայած, թե ինչպես է հիվանդութունը ընթանում, ինչ աստիճանի է այն: Իսկ վիրահատությունից մոտավորապես 3 ամիս հետո խորհուրդ ենք տալիս կատարել կոնտակտային կորեկցիա, քանի որ մեծամասամբ այն ուղեկցվում է աստիգմատիզմով, որի դեպքում հիվանդները կա՛մ ընդհանրապես չեն ցանկանում ակնոց կրել, կա՛մ այն իրենց անհարմարավետություն է տալիս, կա՛մ էլ բարդույթավորվում են դրանից: Նման դեպքերում ամենալավ տարբերակը կոնտակային կորեկցիան է, որի դեպքում սահմանափակումներ չկան, եւ մաքսիմալ կորեկցիայի դեպքում էլ ստանում ենք բավականին լավ արդյունք:

-Վերապատրաստումների մասնակցո՞ւմ եք:

-2020 թվականը հասկանալի պատճառներով բավականին սահմանափակումներ մտցրեց վերապատրաստումների առումով, բայց մեր կենտրոնը բավականին մեծ աշխատանք էր տանում անցած տարիներին, որպեսզի որեւէ մեկը չդոփի տեղում, զարգանա:  

-Իսկ ի՞նչ նախասիրություններ ունեք:

-Ինձ թվում է՝ ամեն ոք կյանքում իր նախասիրությունն ունի, ես, օրինակ սիրում եմ սպորտով զբաղվել: Եթե ամեն ինչ կազմակերպված, սիրով ես կատարում, ո՛չ աշխատանքը, ո՛չ էլ որեւէ այլ բան չեն տուժում:

-Երբեւէ չե՞ք զղջացել, որ ընտրել եք հենց ակնաբույժի մասնագիտությունը:

-Ոչ, երբեք այդ զգացումը չեմ ունեցել. ես միշտ սիրել եմ իմ աշխատանքը եւ համոզված եմ, որ ապագայում ոչ մի բան չի խանգարի իմ մասնագիտությանը: Արտահայտություն կա. «Աչքերը հոգու հայելին են»: Եվ եթե հոգիդ տխուր է, աչքերդ չեն կարող ուրախ լինել: Գուցե մարդ կարող է արհեստականորեն ժպտալ, ինչ-որ էմոցիաներ արտահայտել, բայց աչքերը երբեք չեն խաբի: Եվ աչքը հետազոտելով կարող ենք որոշակի պատկեր ստանալ այլ հիվանդությունների առկայության մասին, օրինակ, աչքի միջոցով կարող ենք հասկանալ խոլեստերինի առկայության մասին, որի դեպքում տուժում են ե՛ւ ակնահատակը, ե՛ւ կոպերը: Կարելի է նկատել շաքարային դիաբետի առկայությունը եւ մի շարք այլ հիվանդություններ: Ինչպես արդեն նշեցի, կերատոկոնոսը բավականին տարածված հիվանդություն է Հայաստանում, եւ որոշ մարդիկ ձգտում են արտերկրում բուժում ստանալ: Ես նրանց խորհուրդ կտամ դիմել մեր կենտրոն, որն արդեն քսան տարվա փորձ ունի, եւ որտեղ իրականացվում է անհրաժեշտ բուժօգնություն: Կրկնեմ, որ մեր երկրում բավականին շատ են այդ հիվանդությամբ  տառապողները, հիվանդությունը «երիտասարդ» է, այն հանդիպում է հիմնականում 12-25 տարեկանների մոտ, երբեմն՝ նաեւ ավելի բարձր տարիքում: Այն գրեթե միշտ զուգակցվում է աստիգմատիզմի հետ, եւ ծնողներին խորհուրդ կտամ երեխայի տեսողության վատթարացման, գանգատների դեպքում անհապաղ դիմել ակնաբույժի: Այս հիվանդության դեպքում կանխարգելիչ բուժումը բավականին մեծ դեր ունի. ինչքան վաղ հայտնաբերվի հիվանդությունը, այնքան ավելի արդյունավետ կլինի հետագա բուժման ընթացքը:

-Ի՞նչ կասեք որպես վերջաբան:

-Իհարկե, 2020 թվականը մեր երկրի համար բավականին դժվար տարի էր. կորոնավիրուսից, ապա պատերազմից տուժեցին ամբողջ ազգը, պետությունը: Եվ ես ցանկանում եմ, որ 2021 թվականը մեր երկրին բերի կայունություն, ամեն մեկս մեր մեջ փնտրենք մեղքը, ազգը դառնա ավելի խելամիտ ու հավասարակշված, վերանան  չարությունն ու նախանձը:                                                                                                           Սիրե՛ք եւ եղե՛ք սիրված. միայն սերը կփրկի այս անողոք իրականությունի

Վահանաձև գեղձի հիվանդություններ

Վահանաձև գեղձը գտնվում է պարանոցի առջևի հատվածում, ոչ մեծ օրգան է, կշիռը կազմում է ընդամենը 15-20 գրամ և ունի թիթեռի ձև: Այս գեղձի հիմնական ֆունկցիան մարդու կենսագործունեության տարբեր գործոնները՝ նյութափոխանակություն, աճ, սրտամկանի, ուղեղի երկամների, լյարդի, մաշկի ֆունկցիան վերահսկող հորմոններ արտադրելն է: Վահանաձև գեղձն արտադրում և արյան հոսքին է փոխանցում թիերոիդային հորմոններ, որոնք պատասխանատու են ֆիզիկական և հոգեկան վիճակի համար՝ թիրոքսին, տրիյոդթիրոնին և կալցիտոնին, որը պատասխանատու է օրգանիզմում կալցիումային փոխանակության համար: Թիրոքսինի և տրիյոդթիրոնինի սինթեզը տեղի է ունենում հիպոֆիզի վերահսկողությամբ, որն արտադրում է թիրեոտրոպային հորմոնը՝ «ТТГ»:

Հայտնի է, որ աշխարհի բնակչության մոտ 20-50 տոկոսի մոտ կան վահանաձև գեղձի ֆունկցիոնալ խանգարումներ: Տվյալ խանգարումներն ավելի շատ հանդիպում են 35-60 տարեկան կամ նոր ծննդաբերած կանանց մոտ:

Վահանագեղձի ֆունկցիոնալ խանգարումները բերում են հիպերթիերոզի կամ հիպոթիերոզի:

Հիպերթիերոզի ժամանակ գեղձը սկսում է ավելի շատ հորմոն արտադրել, քան օրգանիզմին անհրաժեշտ է, որի արդյունքում ի հայտ են գալիս հետևյալ ախտանիշները՝ զարկերակային ճնշման բարձրացում, սրտամկանի կծկումների հաճախականության արագացում, նյարդային լարվածություն, ախորժակի կտրուկ լավացում, քաշի կորուստ, մկանային հոգնածություն, մաշկի ու եղունգների թուլություն ու փխրունություն, դաշտանային ցիկլի խանգարումներ, առատ քրտնարտադրություն, դող, աղիների հաճախ դատարկվելու ցանկություն, տեսողության խանգարում և այլն:

Հիպոթիերոզի ժամանակ արտադրվում են ոչ բավարար քանակությամբ հորմոններ, որոնք բերում են տվյալ ախտանիշների առաջացմանը՝ մշտական հոգնածություն, ախորժակի կորուստ և քաշի ավելացում, օրգանիզմում հեղուկի կուտակում, զարկերակային ճևնման բարձրացում, մաշկի չորություն ու սառնություն, փխրուն եղունգներ ու բարակ մազեր, դաշտանային ցիկլի խանգարումներ, շարժումների և խոսքի դանդաղում, հոդացավեր, թուլություն, քնկոտություն, ցրտի հանդեպ անհանդուրժողականություն:

Վահանաձև ֆունկցիոնալ խանգարման ախտորոշման համար կատարվում են հետևյալ հետազոտությունները՝ արյան մեջ հորմոնների մակարդակի որոշում, ուլտրաձայնային հետազոտություն, դոպլերոգրաֆիկ հետազոտություն, կասկածելի հանգույցների դեպքում՝ էլաստոգրաֆիա կամ ասեղային պունկցիոն բիոպսիա, 40-տարեկանից բարձր մարդկանց մոտ՝ KT, MRT հետազոտություններ, սցինտիգրաֆիա:

Վահանաձև գեղձի հետազոտության համար ավելի հեշտ, անվտանգ, ինֆորմատիվ միջոց է ուլտրաձայնային հետազոտությունը, որի ժամանակ հայտնաբերվում է չափերի, տեղակայման, ձևի, եզրագծերի փոփոխությունների առկայությունը, գեղձի հյուսվածքային փոփոխությունները՝ դիֆուզ (խառը) փոփոխություններ, հանգույցների առկայությունը, դրանց նկարագիրը, անոթավորումը, բնույթը, միկրոմակրոկալցինատների առկայությունը:

Կարելի է կատարել վահանագեղձի ուլտրաձայնային հետազոտություն հղիության պլանավորման դեպքում, շաքարային ղիաբետի և ժառանգական ֆակտորի առկայության պայմաններում, հորմոնալ պրեպարատների ընդունումից հետո, 40 տարեկանից հետո, մազաթափության դեպքում, քաշի զգալի տեղաշարժերի դեպքում:

Վահանաձև գեղձը կարելի է հետազոտել տարին մեկ անգամ, ավելի շատ՝ 35-40 տարեկան հասակում և ավելի շատ՝ կանանց մոտ:

Սկանավորումը հնարավորություն է տալիս պրոբլեմները գտնել վաղ ստադիաներում, որը բերում է ավելի արդյունավետ բուժման:

Կան վարժություններ, որոնք կտրականապես չի կարելի անել

Այսօրվա խելահեղ կյանքի օր օրի արագացող տեմպին զուգահեռ նվազում է մարդկանց ֆիզիկական ակտիվությունը: Գրասենյակային նստակյաց աշխատանքը, ամենուր մեքենայով տեղաշարժվելը և շատ այլ գործոններ սահմանափակում են մարդկանց շարժողունակությունը, ինչի հետևանքով առաջանում են հենաշարժական համակարգի հետ կապված բազում խնդիրներ: Հաճախ, դրանք վերացնելու կամ պարզապես գեղեցիկ կազմվածք ունենալու համար, շատերը, մեծ գումարներ վատնելով, հաճախում են մարզասրահ: Մասնագետները փաստում են, որ ցավոք, այդ կերպ ոչ միայն դժվար է ցանկալի արդյունքի հասնել, այլև հնարավոր է լրջորեն վնասել և նույնիսկ ավելի խորացնել ունեցած խնդիրները:

Գուցե քչերին է հայտնի, որ գոյություն ունեն մասնագիտացված կլինիկաներ, որտեղ հնարավոր է կանխարգելել նոր սկսվող խնդիրները և շտկել արդեն ի հայտ եկածները: Ոլորտի առաջատարներից է «Աքսիոմեդ» վնասվածքաբանական-վերականգնողական կլինիկան, որն իր բարձրակարգ մասնագետների և ժամանակակից սարքավորումների շնորհիվ վերականգնում է մարդկանց շարժողականությունը:

http://bestgroup.am/ կայքի զրուցակիցն է վնասվածքաբան-օրթոպեդ, վերտեբրոլոգ, օստեոպատ, «Քանաքեռ-Զեյթուն» բժշկական կենտրոնի վնասվածքաբանության բաժանմունքի վարիչ, «Աքսիոմեդ» վնասվածքաբանական-վերականգնողական կլինիկայի տնօրեն Հակոբ Հովհաննիսյանի հետ:

­- Պարոն Հովհաննիսյան, ինչպիսի՞ բուժական մեթոդներ են կիրառվում կլինիկայում և ինչպիսի՞ խնդիրների դեպքում կարող են դիմել ձեր օգնությանը:

- Մենք կիրառում ենք կինեզիոլոգիա, բուժական մերսում, բուժական ֆիզկուլտուրա, տարբեր ուղղություններով ռեֆլեքսոթերապիա, օրինակ` ակուպունկտուրա (ասեղնաբուժություն), վակուում թերապիա: Ունենք ֆիզիոթերապիայի բոլոր տեսակները: Վերջերս ձեռք բերեցինք BTL աշխարհահռչակ ֆիրմայի հարվածալիքային թերապիայի նոր գերհզոր մեքենա, որն իր շարքի ամենաբարձր հզորություն ունեցողն է և բավական արդյունավետ է:

Կլինիկա կարող են դիմել հենաշարժիչ համակարգի հետ կապված ցանկացած խնդրի դեպքում: Կատարվում է նախնական ախտորոշում, մշակվում է բուժման պլան և սկսվում աշխատանքը պացիենտի հետ: Եթե վիրաբուժական միջամտության անհրաժեշտություն է լինում, հիվանդին ուղղորդում ենք համապատասխան վիրաբուժական կլինիկա:

 - Ողնաշարը հենաշարժիչ համակարգի առանցքն է, որի ոչ ճիշտ «շահագործումը» կարող է բազում այլ խնդիրների պատճառ դառնալ: Ինչի՞ հետևանքով այն կարող է վնասվել:

- Մկանային սխալ աշխատանքի արդյունքում: Ողնաշարի դիրքն ապահովում է մեր հարողնաշարային մկանային ապարատը: Սխալ զարգացած մկանային ապարատի պայմաններում խախտվում է ողնաշարի դիրքը, տեղի է ունենում ողնաշարի բնականոն կորությունների խորացում կամ հարթեցում:

Ողնաշարը պետք է ունենա ճիշտ ստատիկա և ճիշտ բիոմեխանիկա, որպեսզի երկար ծառայի և խնդիրներ չառաջացնի: Բիոմեխանիկան մարմնի շարժողականությունն է: Ողնաշարի սխալ ստատիկայի հետևանքով խախտվում է բիոմեխանիկական աշխատանքը, որի ժամանակ ծանրաբեռնվածությունները հոդամակերեսների, միջողային դիսկերի վրա նշանակալիորեն փոխվում են:   

- Օստեոխոնդրոզն ի՞նչ է իրենից ներկայացնում և ի՞նչից է առաջանում:

 - Օստեոխոնդրոզ ախտորոշումը այսօր արդեն չի կիրառվում: Դրանք մարդու հենաշարժիչ համակարգի դեգեներատիվ-դիստրոֆիկ փոփոխություններն են, որոնք պրակտիկապես անխուսափելի են: Առավել ևս մեր այսօրվա վարած պասիվ կյանքի պայմաններում, երբ ամենահեռու տարածությունը, որը քայլում ենք` գրասենյակի աթոռից մեքենայի աթոռին հասնելու ճանապարհն է: Իսկ շարժումը կյանքի, կենսակերպի համար խիստ պարտադիր պայման է, քանի, որ հենց շարժումն է ապահովում օրգանիզմի բազմաթիվ գործառույթները, որոնց բացակայությունը տարբեր հիվանդությունների պատճառ է հանդիսանում:

Ինչ վերաբերվում է օստեոխոնդրոզ ասվածին, կան մարդու օրգանիզմում գործընթացներ, որոնք տարիքի հետ կապված ավելանում են, դա բնականոն ընթացք է համարվում, որը ոչ միայն հետ տանել, այլև կանգնեցնել հնարավոր չէ: Այլ հարց է, թե ինչպես այդ գործընթացը դանդաղեցնել, վերացնել ցավային սինդրոմը, այնպես անել, որ առկա փոփոխությունները մարդու կյանքի որակի վրա չազդեն, և վերջինս կարողանա լիարժեք կյանքով ապրել:

 - Ժամանակի թելադրանքով մարդիկ իսկապես այսօր նստակյաց կյանք են վարում, բայց չէ՞ որ շատերը փորձում են դա կոմպենսացնել մարզասրահներ հաճախելով կամ տանը մարզվելով:

- Այստեղ շատ կարևոր են ճիշտ վարժությունների կոմպլեքսները, որովհետև, ցավոք մեզ մոտ գալիս են մարդիկ, ովքեր տուժել կամ վնասվել են ոչ ճիշտ վարժություններ կատարելուց թե' տանը, թե' մարզասրահներում` նույնիսկ մարզչի հետ աշխատելով:

Գոյություն ունեն շատ տարածված և անմեղ թվացող վարժություններ, որոնք կտրականապես չի կարելի անել: Օրինակները բազմաթիվ են: Օրինակ`շատ տարածված ռոտացիոն (պտտվող) դիսկը, որը դրվում է հատակին, մարզվողը կանգնում է վրան և կատարում պտտողական շարժումներ աջ և ձախ: Դա սարսափելի վատ մարզասարք է, որի հեղինակի համար կարելի է պատիժ սահմանել:

- Իսկ որո՞նք են ձեր կլինիկայում և մարզասրահներում կատարվող վարժությունների տարբերությունները:

- Մարզասրահում հիմնականում աշխատում են մարդու արտաքին տեսքի և արտաքին մկանների վրա, փորձում են մարդուն դարձնել գեղեցիկ (իրենց չափանիշներով, իհարկե): Մենք աշխատում ենք խորանիստ, հարողնաշարային մկանային համակարգի հետ:

- Ողնաշարի սխալ դիրքից կարո՞ղ են առաջանալ գլխապտույտներ:

- Այո: Հատկապես պարանոցային լորդոզի հարթեցման հետևանքով կարող են լինել գլխացավեր, գլխապտույտներ, աղմուկ ականջներում, ճնշման տատանումներ: Սակայն այդպիսի խնդիրներով շատ հաճախ զբաղվում են նյարդաբանները, քիթ-կոկորդ-ականջաբանները, և արդյունքները միշտ չէ, որ լավն են լինում:

- Ի՞նչ կասեք լողի մասին: Լողն օգտակա՞ր է օրգանիզմի համար:

- Մեր ողնաշարը վնասողը երկրի գրավիտացիան (ձգողականություն) է: Իսկ ջրում մարմինը գտնվում է անկշռելիության վիճակում, մկանային ապարատն աշխատում է, հոդերի վրա ծանրաբեռնվածություն չկա:

- Խոսենք երիտասարդ մայրիկներից: Ինչպե՞ս է հղիությունն ազդում կնոջ ողնաշարի վրա:

- Սկսենք նրանից, որ հղիությունն ինքնին բավականին լուրջ սթրես է կնոջ օրգանիզմի համար: Այն ծանրաբեռնվածություն է ամբողջ օրգանիզմի համար, որովհետև ծնվում է նոր կյանք, որը սնվում, ձևավորվում, կառուցվում է ի հաշիվ մոր օրգանիզմի: Իհարկե, դա ազդում է նաև ողնաշարի վրա, քանի որ հղիության ժամանակ ծանրության կենտրոնը շեղվում է և ողնաշարի ծանրաբեռնվածությունը կտրուկ ավելանում է: Այս դեպքում ևս, շատ կարևոր է մկանային կարկասի հետ խելամիտ աշխատանքը, որը կատարվում է բուժական ֆիզկուլտուրայի միջոցով: Շատ կարևոր է նշել, որ ծանրաբեռնվածությունը ծննդաբերությունից հետո ոչ միայն չի վերանում, այլև շարունակում է ավելանալ, քանի որ առաջ են գալիս երեխայի խնամքի հետ կապված խնդիրները` գրկել, կերակրել, լողացնել, որոնք կրկին ծանրաբեռնում են ողնաշարը: Այս դեպքում ևս պետք է լուրջ աշխատանք տարվի մայրիկի հետ: Ի դեպ, վերջին տարիներին շատ գովելի տենդենց եմ նկատում: Գալիս են երիտասարդ կանայք, որոնք որևէ առողջական խնդիր չունեն և ցանկություն են հայտնում իրենց կմախքը բերել պատշաճ վիճակի, քանի որ պատրաստվում են հղիանալ:

- Ի՞նչ խորհուրդ կտաք մեր ընթերցողներին:

- Խորհուրդ կտամ, որ մարդիկ ավելի ակտիվ կյանք վարեն, չծուլանան, շատ շարժվեն, հետևեն սննդակարգին և չչարաշահեն օրգանիզմի ռեսուրսները: Կարևոր է պահել ֆիզիկական ճիշտ պատրաստվածությունը: