Երջանկությունը անպայմանական է և ընտրւթյուն, պետք է ընտրել առողջ և երջանիկ լինելու ձեր բանաձևը

Ժամանանակիցսրտաբանությունը զարգացած տեխնոլոգիաների շնորհիվ հնարավորություն է տալիս իրականացնել բարձր ճշգրտության հետազոտություններ և  ունենալ որակյալ արդյունք:

Մեր զրուցակիցն է «Երևան» բժշկագիտական կենտրոնի՝ նախկին 8-րդ  հիվանդանոցի ֆունկցիոնալ ախտորոշման ծառայության ղեկավար, պրոֆեսոր ԱՐԱՄ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆԸ, ում հետ  քննարկեցինք Հայաստանում սրտանոթային համակարգի հիվանդությունների կանխարգելման ու բուժման հնարավորությունների, ձեռքբերումների ու անհրաժեշտ քայլերի վերաբերյալ հարցեր: Սիրտ-անոթային հիվանդություններն ամենատարածվածն են ինչպես ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ Հայաստանում: Միևնույն ժամանակ հենց սրտաբանությունն է բժշկության այն ուղղությունը, որն առաջինն է պարբերաբար զարգացումներ ու ձեռքբերումներ  գրանցում: 

 Արամ Չիլինգարյանն այն եզակի անհատներից է, որն առանձնանում է մարդկային բարձր արժեքներով, իր գործին, իր հայրենիքին նվիրվածությամբ ու անսահման համեստությամբ: Նա երկրում տեղի ունեցող որևէ իրադարձությունից անմասն չէ, միշտ հայրենիքի հոգսերին արձագանքող, այդ հոգսերով ապրող ու մտահոգ մարդ է։ 

 -Պարոն Չիլինգարյան,  մի փոքր պատմեք Ձեր ներկա գործունեությունից։

-Ներկայումս  աշխատում եմ 8-րդ բժշկական կենտրոնի` այժմյան Երևանի բժշկական կենտրոնի ֆունկցիոնալ ախտորոշման ծառայության ղեկավար: Աշխատանքիս ծանրաբեռնվածությունը կրկնապատկվել է, քանի այցելուների թիվն է  զգալի ավելացել: Պատասխանատվությունը միշտ էլ մեծ է, քանի որ բժշկի մասնագիտությունն այդպիսին  է։

-Ինֆարկտ, ինսուլտ։ Կտարբերակե՞ք:

-Երկու դեպքում էլ խնդիրը անոթի փակման հետ է կապված, պատճարը աթերոսկլերոզն է` անոթների լուսանցքի անխուսափելի աստիճանաբար նեղացումը իսկ հիվանդությունը այդ պրոցեսի ծայրահեղ աստիճանն է. Այն է, որ անոթները փակվում են: Եթե այն փակվում է սրտում, պատկերում ունենք սրտամկանի ինֆարկտ, եթե անոթը փակվում է ուղեղում, դա կոչվում է ինսուլտ։ Այդ երկու անունները դրված են, որպեսզի տարանջատվի տեղակայումը, թե որ օրգանում է խնդիրն ի հայտ եկել։ Անոթը փակվելուց հետո գնում է այդ հատվածի մեռուկացումը։ Մեռուկացված օջախն էլ գտել է իր անվանումը` սրտի դեպքում` ինֆարկտ, ուղեղում` ինսուլտ։ Սրտի դեպքում սովորաբար ցավով է սկսվում, նաև արտահայտված շնչարգելությամբ, սեղմող, ճնշող կրծոսկրային ցավ, որը հաճախ չի անցնում տարբեր միջոցներից, միայն բժշկական անձնակազմի միջամտության դեպքում կարող է անցնել։ Իսկ ինսուլտի ժամանակ ոչ մի ցավ, կարելի է ասել, գրեթե չի գրանցվում, լինում է գլխապտույտ, դեմքի թեքվածություն, ձեռքի և ոտքի թուլություն, կլման ակտի խանգարում, աչքերի բիբերի շեղում։ Պաթոլոգիաներ, որոնք շատ հեշտ է տարբերակել, չնայած կան դեպքեր, որ ինֆարկտը անցնում է այնպես, որ անգամ ինֆարկտ տանող մարդը չի հասկանում` իր հետ ինչ է կատարվում։ Ուղղակի կարող է լինել գլխապտույտ, և պացինետը տանի սրտամկանի ինֆարկտ։ Վտանգավորության առումով գրեթե հավասար սանդղակի վրա են, քանզի և՛ ուղեղը, և՛ սիրտը կենսական շատ կարևոր օրգաններ են, և նրանց վնասվածքը կարող է բերել  հաշմանդամության: Ինսուլտի ժամանակ բերում է անշարժության, դժվարախոսության։ Ինֆարկտի դեպքում կարող է բերել սրտային անբավարարության, հևոցների, ոտքերի այտուցվածության։ Բայց երկուսն էլ սովորաբար հաշմանդամության հասցնող և կյանքին վտանգ սպառնացող  հիվանդություններ են։ Այնպես որ, կարևորը դրան չհասնի, քանի որ դրանց հետևանքներն արդեն անդառնալի են դառնում։ Պետք է հետևողական լինել և զերծ մնալ ռիսկի գործոններից: Իսկ  ռիսկի գործոններն են ծխելը, շաքարային դիաբետը, ավելորդ քաշը, անշարժությունը, բարձր ճնշումը, որն առաջին տեղում է: Քանզի երկուսն էլ անոթային հիվանդություններ են, և երկուստեք ռիսկային գործոնների դեպքում 5 անգամ մեծանում է այս կամ այն անոթի նեղացման հավանականությունը` արդյունքում ունենալով ինսուլտ կամ ինֆարկտ։

-Ո՞ր դեպքում են նշանակում <<Կարդիոմագնիլ>> դեղամիջոցը:

-<<Կարդիոմագնիլ>>` ասպիրին նշանակվում է երկուսի դեպքում էլ, որը արյունը <<ջրիկացնող>> է, որպեսզի նոր խցանումներ չառաջանան անոթներում։ Այն ուղղակի կանխարգելման միջոց է, բայց նրա ընդունումը առողջների մոտ հիվանդություն կանխարգելման համար (առաջնային կանխարգելում) առայժմ վիճելի է, քանի որ շատ կիրառելու դեպքում, եթե կան այլ ուղեկցող հիվանդություններ,  բերել արյունահոսության։ Անոթային հիվանդություն գրանցելուց հետո արդեն երկրորդային կանխարգելման համար, իհարկե, այս դեղամիջոցը ցուցված է անորոշ ժամկետով, եթե, իհարկե չկան հակացուցումներ։

-Ինչպե՞ս է արտահայտվում <<սրտային ցավը>>:

-Սրտային ցավը` ստենոկարդիան շատ տարբեր արտահայտման ձևեր ունի և հաճախ դժվար է տարբերակել այն նյարդային, թե ոսկրային բնույթի ցավեր են: Սովորաբար, այն արտահայտվում է ճնշող զգացումով կրծկավանդակի կենտրոնում, սակայն կարող է արտահայտվել որպես աջակողմյան ցավ, կամ լինել միայն ձեռքում կամ թիկունքում: Եթե խնդիրը նյարդային բնույթ է կրում, այն ցավը կարող է ճառագայթել, և հնարավոր է` ձեռքի 2 կամ 3 մատերը թմրեն։  Բայց եթե թմրածությունը ամբողջ թևի երկայնքով է, և այն առանց որևէ միջամտության վերանում է, հավանականությունը մեծ է, որ այն լինի սրտային խնդրից։ Բայց եթե նյարդը ընկճվի, ցավային սինդրոմը երկար է տևում` ժամերով, անգամ օրերով ցավ է լինում։

-Սրտի ռիթմի խանգարումները ինչի՞ հետևանք են։

- Հետևանքները բավականին շատ են` կարող են լինել և՛ ժառանգական, և՛ նյարդային, նաև` սրտի անատոմիական տարբեր փոփոխություններով պայմանավորված: Կարող է լինել ինֆարկտներից հետո, կամ եթե սիրտը ի սկզբանե լայնացած է։ Բայց նյարդային լարվածությունը նույնպես  կարող է հանգեցնել սրտի ռիթմի խանգարման, և գրեթե ամենից հաճախ այդպես էլ լինում է, որ հենց նյարդային խնդրից է զարգանում առիթմիան: Բայց եթե հիվանդն  ունի սրտային հիվանդություն և ունենում է առիթմիաներ, նախ պետք է հասկանալ, թե ինչ առիթմիա է, քանզի կան առիթմիաներ, որոնք բացարձակ անվտանգ են (իրականում նրանց մեծամասնությունը), բայց կան նաև առիթմիայի տեսակներ, որոնք բավականին վտանգավոր են, և  ցանկալի է դիմել բժշկի` պարզելու  համար դրա տեսակը։

 - Ի՞նչ է շողացող առիթմիան։

-Այն ավելի շատ հանդիպում է մեծահասակների մոտ` 75 տարեկանից հետո: Երիտասարդ տարիքում սովորաբար հազվադեպ է հանդիպում, բայց կարող է հանդիպել ալկոհոլի չարաշահումից, եթե իհարկե պատկերում չկան սրտի արատներ և սրտային հիվանդություններ: Ավելի հաճախ կարող է ի հայտ գալ տարբեր ռիսկի գործոններից, որոնք վերը նշվեցին։ Սովորաբար շողացող առիթմիան միայնակ չի լինում, այն ի հայտ է գալիս ուղեկցող այլ հիվանդությունների դեպքում։ Պետք է պարտադիր անցնել հետազոտություններ և խստիվ բացառել բոլոր ռիսկի գործոնները, քանզի շողացող առիթմիայի նոպաները հաճախանալով կարող են կրել մշտական բնույթ։ Այդ իսկ պատճառով ցանկացած հիվանդության դեպքում վաղ բուժումը կարող է բուժմանը տալ դրական արդյունք։

- Եղանակային փոփոխությունները կարո՞ղ են արդյոք ազդել զարկերակային ճնշման վրա:

-Եղանակային փոփոխությունները ևս կարող են ազդել ճնշման վրա, բայց խնդիրը հստակեցնելու համար պետք է անցնել ավելի խորը հետազոտման փուլեր։ Իրականում ճնշման բարձրացումը կապ ունի ճարպակալման, լարվածության, գերհոգնածության, աղի, ալյուրից պատրաստված ուտելիքների և քաղցրի շատ օգտագործման և իհարկե անքնության հետ։ Կարևոր է առողջ սնունդը. սննդակարգում լինեն  բանջարեղեն, մրգեր, համեմատաբար անյուղ սնունդ ընդունեն, միս, ձկնեղեն, աղանդեր, ձուն շատ օգտակար է, այն ունի հակաբորբոքիչ ազդեցություն, պետք չէ վախենալ նրա մեջ առկա խոլեստերինից։ Ավելի լավ է կարագ ուտել, քան` ձեթ, իսկ եթե ձեթ, ապա գերադասելի է ձիթապտղի  և ոչ ռաֆինացված: Այսօր վաճառվող ձեթերը` արևածաղկի, եգիպտացորենի,  ունեն բորբոքային պրոցեսների առաջացման ունակություն, արագ քայքայվում են ջերմությունից, առաջացնելով անցանկալի նյութեր, քանզի ձեթերի կալորիականությունը ավելի բարձր է, քան կարագինը։

-Որպես վերջաբան, ի՞նչ կմաղթեք հասարակությանը, մեր ընթերցողներին:

-Մեր հասարակությունը, ցավոք,  առողջ ապրելակերպ չի վարում, մանավանդ` տղամարդիկ:  Պետք է գիտակից մոտենան ամեն հարցին,  բացառեն ռիսկի գործոնները: Առողջությունը մեր ամենամեծ հարստությունն  է, որը տրված է Աստծո կողմից, և պետք է այն պահպանել: Եթե հասարակությունը լինի առողջ, դա կլինի մեծ նվեր թե՛ բժիշկներիս, և թե՛ հասարակության համար։

Բոլորին մաղթում եմ  առողջություն,  երջանկություն, քանզի երկուսն էլ մեր ձեռքերում են։ Երջանկությունը դա սովորություն է, պետք չէ նյութականի մեջ երջանկություն փնտրել, պետք չե կապել երջանկությունը տարբեր պայմաններից, այդ դեպքում այն լինելու է փոփոխական։ Իսկ եթե ձեռք եք բերել երջանկության սովորություն, դուք, անկախ ամեն ինչից, երջանիկ եք։ Երջանկությունը անպայմանական է, պետք է ընտրել առողջ և երջանիկ լինելու ձեր բանաձևը։

Բոլոր բնագավառներում հաղթանակը բոլորինն է, պարտությունը` մեկինը

Ամբողջ աշխարհում մեծ տարածում ունեցող քաղցկեղը շարունակում է խլել բազմաթիվ կյանքեր: Ամենամեծ խնդիրն այն է, որ  հաճախ  բժշկի դիմում են, երբ հիվանդությունն արդեն զարգացման վերջին փուլում է: Սկզբնական շրջանում քաղցկեղը կարող է ընդհանրապես չդրսևորվել: Հենց այդ պատճառով յուրաքանչյուրը կանխարգելման նպատակով պետք է պարբերաբար հետազոտվի։ Ոչ բարդ, անցավ, երկար ժամանակ չպահանջող հետազոտությունը կարող է պահպանել առողջությունը, փրկել կյանքեր։

Վ. Ա. Ֆանարջյանի անվան ուռուցքաբանության ազգային կենտրոնը Հայաստանում առաջատար բազմապրոֆիլային մասնագիտացված բուժհաստատություն է, որը   մատուցում է ուռուցքաբանական կլինիկական ծառայությունների ողջ սպեկտրը` ներառյալ ախտորոշումը, քաղցկեղի բոլոր տեսակների համալիր բուժումը և հիվանդների հետագա հսկողությունը։

http://bestgroup.am/ կայքի զրուցակիցն է Ուռուցքաբանության ազգային կենտրոնի Դեղորայքային ուռուցքաբանաության բաժանմունքի բժիշկ-քիմիաթերապևտ Դիանա Ասլանյանը իր հաջողության գաղտնիքը վաղուց է հասկացել. դա սերն է իր հիվանդների հանդեպ: Կարող ես լինել լավագույն մասնագետ, սակայն եթե չի ձևավորվոմ բժիշկ-հիվանդ անչափ կարևոր փոխադարձ կապը, շատ ավելի դժվար է հաղթահարվում հիվանդությունը:                                                                       

-Բժշկուհի, որո՞նք են քիմիաթերապիայի դրական և բացասական կողմերը։

- Քիմիաթերապիա անվանումն արդեն նշանակում է, որ այն բացասական կողմ միանշանակ կունենա, քանի որ դեղորայքի մեծ մասը ստեղծվում է քիմիական նյութերից։ Կողմնակի ազդեցություններ իհարկե կան, քանզի դրանք ոչ միայն ազդեցություն են ունենում ուռուցքային բջիջների վրա, այլ նաև առողջ բջիջների  վրա։ Արդյունքում լինում է մազաթափություն, սրտխառնոց, թուլություն, լուծ և այլն։

-Ո՞րն է թիրախային թերապիան։

-Թիրախային թերապիա նշանակում է, որ առկա է բջջային մակարդակում մի թիրախ, որը կապվում է այս կամ այն դեղորայքի միջոցով։ Թիրախը հայտնաբերելու համար անհրաժեշտ է  հեռացված հյուսվածքը ենթարկել հյուսվածքաբանական, այնուհետև իմունոհիստոքիմիական հետազոտության, որի ժամանակ նաև իրականացվում է մուտացիաների որոշում։ Դրանք հաճախ կիրառվում են որոշակի պաթոլոգիաների դեպքում` ինչպես թոքի, աղիքի, կրծքագեղձի, այսօր արդեն նաև կանանցի օրգանների ուռուցքների դեպքում։ Հիմնականում կատարվում են բոլոր օրգան համակարգերի թիրախային մուտացիաների որոշում, և երբ հայտնաբերվում է որևէ մուտացիա, համապատասխան դեղորայքային բուժում է իրականացվում: Դրանք դժվարամատչելի դեղորայքներ են։ ՀՀ առողջապահության նախարարության կողմից հաստատված է պետպատվերի շրջանակներում միայն  կրծքագեղձի մինչև III փուլի ուռուցքների դեպքում թիրախային թերապիա, Her 2 new մուտացիան +3 հայտնաբերման դեպքում։ Նշանակվում է  Հերցեպտին դեղամիջոցը, որը հիվանդները ստանում են անվճար։

-Հասարակություն մեջ ձևավորվել է մի թյուր կարծիք, որ առանց բացահայտելու բուն ուռուցքի առաջացման պատճառները, միանգամից նշանակում են քիմիաթերապիա։

-Բացառվում է նման բան, հստակ եմ դա ասում, մեր բժշկական կենտրոնում` առավել ևս։ Մինչև մանրակրկիտ չհետազոտվի հեռացված գոյացությունը կամ բիոպտատը, ոչ ոք քիմիոթերապիայի չի դիմի: Օրինակ բերելով  թոքի ուռուցքը` ասեմ, որ լինում է երկու տեսակի. ինչպես կարող է բժիշկը նշանակել քիմիաթերապիա, եթե չգիտի, թե որ տեսակի  է  ուռուցքը։ Կրծքագեղձում էլ լինում է երեք տեսակի։ Հնարավոր է լինի այն փուլում, որ քիմիաթերապիա չնշանակվի, նշանակվում հակահորմոնալ բուժում։ Մենք երբեք չենք սկսում բուժումը,  մինչև չհասկանանք, թե ինչ ուռուցքի հետ գործ ունենք։

Հիվանդին ուռուցքի մասին ասվում է։ Կան բուժառուներ, որոնք գիտակից են մոտենում իրենց խնդրին։ Եթե հարազատներն ու բարեկամները գիտեն, որ բուժառուն իր տեսակով գերզգայուն է և չի կարող հեշտ տանել ընթացքը, խնդրում են, որ ավելի լավ է չիմանա հիվանդության մասին։ Այսօր մենք էլ ենք այլ երկրների նման ընտրում այն տարբերակը, որ եթե հիվանդը մենակ է գալիս, ստիպված ենք լինում դեմառդեմ արդեն ներկայացնել խնդրի լրջությունը։

Վերջին տարիներին քաղցկեղը երիտասարդացում է ապրել, դրա պատճառը կարողը լինել  ստրեսային իրավիճակները, սննդակարգը, ապրելակերպը։ Դրանք իրենց հետքը թողնում են նաև հիվանդության ընթացքի վրա. բուժված հիվանդի ստրես տանելուց հետո հիվանդությունը կարող է նորից գլուխ բարձրացնել։ Ստրեսը թուլացնում է օրգանիզմը, և սկսում են բոլոր խնդիրները գլուխ բարձրացնել:

Ներորովայնային աէրոզոլային քիմիաթերապիան  առաջին անգամ կատարել են ՌԴ-ում Ա.Ի. Հերցենի անվան գիտահետազոտական կենտրոնում, ստամոքսի ուռուցքային հիվանդությունների ժամանակ, որովայնամզի ախտահարման դեպքում։ Բուժումն իրականացվում է քիմիաթերապիայի մի քանի կուրսից հետո, հաջորդում է տվյալ թերապիան, այնուհետև շարունակվում է քիմիաթերապիան։ Սա պալիատիվ միջամտություն է , որը հնարավորություն է տալիս երկարացնել բուժառուի կյանքը։ Այսօր մեր հանրապետությունում հակաքաղցկեղային մեթոդները համալրվել են ևս մեկով: Ուռուցքաբանության ազգային կենտրոնում կիրառվում է  ներորովայնային աէրոզոլային քիմիաթերապիայի մեթոդը:

-Շատ հաճախ բուժառուները հրաժարվում են բուժօգնությունից։  Ձեր հետագա քայլերը որո՞նք են։

- Բուժառուին մանրամասն բացատրվում է հնարավոր բացասական երևույթների մասին հրաժարվելու դեպքում։ Երբ կոնկրետ քիմիաթերապիայից հրաժարվում է, և եթե  ցուցված է բուժման ալտերնատիվ եղանակներ՝ ճառագայթային թերապիա, կամ վիրահատություն, կատարվում է տվյալ մասնագետների հետ խորհրդատվություն։ Իսկ եթե հրաժարվում են բիոպսիայից, առաջարկվում է էքստիզիոն բիոպսիա, ոչ թե պունկցիոն, այլ հեռացման եղանակով, հյուսվածք ստանալով, որից շատ չեն հրաժարվում, որքան ասեղային բիոպսիայի դեպքում է։ Ներկա պահին բոլոր հետազոտություններն իրականացվում են սոնոգրաֆիայի հսկողությամբ` անգամ դժվարամատչելի մասերում: Եթե մասնագետը գտնում է, որ ինքը չի վնասի մեկ այլ օրգան բիոպսիայի ժամանակ,  գնում է դրան, որի արդյունքում բավականին հեշտացել է մեր աշխատանքը, երբ որովայնը չի հատվում, լապորասկոպիկ եղանակով կամ թեկուզ ասեղային եղանակով ստանում ենք նյութ, հիվանդներն էլ են շուտ վերականգնվում, մենք  էլ մեր բուժումը կարողանում ենք շուտ  սկսել։

-Ո՞ւմ  եք համարում Ձեր ուսուցիչը:

- Բժշկագիտության մեջ իմ առաջին ուսուցիչը եղել է իմ հայրը` բ.գ.դ.,պրոֆեսոր Ն.Լ.Ասլանյանը, որը  իմ մյուս դասախոսներից զատ, ուսանողական տարիներին շատ է օգնել ինձ հասկանալ` ինչ է բժշկագիտությունը, բուժառուների հետ շփվելու եղանակը, մասնագիտության մեջ նրբություններն ըմբռնելը։ Նեղ մասնագիտացման մեջ ինձ համար ուսուցիչ կարող եմ համարել  ավագ սերնդի մեր ֆանարջյանական ողջ թիմին. այստեղ ես աշխատում եմ շուրջ 20 տարի, օրդիանտուրաս եմ այստեղ անցել, բոլոր բժիշկները, ում հետ  աշխատել եմ, ինձ տվել են ավելին, քան պետք է մասնագետ դառնալու համար։ Շատ բան եմ սովորել  պրոֆեսոր Հ.Մ. Գալստյանից, մեր բաժանմունքի վարիչից`պրոֆեսոր Գ.Խ. Բադալյանից, մեր բաժանմունքի բժիշկներից, անհատապես անուններ չեմ նշում, բոլորից էլ շատ  բաներ եմ սովորել և շարունակում եմ սովորել, քանի որ բժշկությունը իր տեղում կանգնած չէ, և ամեն օր մի նոր բան կա սովորելու։

-Ի՞նչ կասեք երիտասարդ կադրերի մասին:

-Երիտասարդ կադրերը պրպտող են, ձգտող իրենց համար հիմա ավելի հեշտ է, քան մեր ուսանելու տարիներին էին, հիմա ինտերնետային դարում ամեն ինչ հասանելի է, վերապատրաստումներին կարող են առցանց հետևել, այսօր ամեն ինչ հեշտացել է, դարձել հասանելի։ Երտասարդների մեջ կան շատ խոստումնալից կադրեր։

 Իսկ ընդհանրապես ասելիքս սա է, որ բոլորը պարբերաբար հետազոտվեն . երբ հիվանդությունը վաղ փուլերում է հայտնաբերվում, ավելի հեշտ է բուժումը: Ուռուցքները փոխվել են իրենց բնույթով, հին դեղորայքն այդքան էֆեկտիվ չէ, և կանխարգելիչ բուժման համար ցանկալի է  ունենալ տարեկան 1 կամ երկու ստուգում` թեկուզ սոնոգրաֆիա կամ ռենտգեն հետազոտություն, արյան անալիզ:  Մեր հետևողական աշխատանքի շնորհիվ հիմա մարդիկ ավելի վաղ են դիմում։

-Բժշկուհի´, որպես վերջաբան` Ձեր մաղթանքը մեր հասարակությանը:

-Կմաղթեմ, որ մեր հասարակությունը լինի ավելի ներողամիտ, բարեկիրթ, բժշկին դիմելու կուլտուրան բարձր մակարդակ ունենա, բժշկի հանդեպ հարգանքն ավելի մեծանա, որովհետև բժշկի ուսերին դրված է շատ մեծ պատասխանատվություն: Ճիշտ և գրագետ ախտորոշումից է կախված բուժման ճիշտ տակտիկան։ Բոլոր  բժիշկներն էլ հասարակ մահկանացուներ են, ունեն անձնական խնդիրներ ու ներաշխարհ: Էական չէ, թե բժիշկը քանի կյանք  է  փրկում, բայց երբ մի փոքր բացթողում է լինում, դա, ցավոք, նրա  համար դառնում է ճակատագրական: Բոլոր բնագավառներում հաղթանակը բոլորինն է, պարտությունը` մեկինը: Ու նաև շատ կարևոր է հասկանալ, որ կյանքի ճանապարհը երկար և բարդ է, երբեմն էլ՝ չհուսադրող, սակայն պետք է գիտակցել, որ երբեք և ոչ մի այլ երկրում չես գնահատվի այնպես, ինչպես քո հայրենիքում։ Եվ թող երբեք չմարի ձգտումն ու հավատը, և, հավատացեք, մշտապես հաջողությունը կժպտա:

Սիրելինե՛րս, պահպանե՛ք ձեզ տրված թանկագին պարգևը՝ կյանքը

​Հիվանդության հավանական բարդացումների կանխարգելումը նախևառաջ պայմանավորված է ճշգրիտ ախտորոշմամբ: Բարեբախտաբար, վերջին ժամանակաշրջանում բժշկագիտությունը և նորագույն տեխնոլոգիաները բավականաչափ զարգացել են, իսկ դա հնարավորություն է տալիս ստանալ հետազոտությունների գերճշգրիտ արդյունքներ:​ Արժեքավոր է ռադիոլոգների և առողջապահության այդ ոլորտի մասնագետների​ աշխատանքը, ովքեր օգտագործում են պատկերման տեխնոլոգիաներ՝ ախտորոշելու հիվանդությունների լայն սպեկտր և ճառագայթաբանությունը որպես մասնագիտություն խթանելու համար: ժամանակակից առողջապահության ոլորտում կարևոր ներդրում է ախտորոշիչ պատկերման և ճառագայթային թերապիայի վերաբերյալ հասարակության իրազեկությունը բարձրացնելու հնարավորությունը:Մասնագիտության զարգացումը` իր պատկերային տեխնոլոգիաներով, փոխկապակցված լինելով արհեստական բանականության զարգացման հետ, համարվում է առողջապահական ոլորտի հետագա զարգացման գրավականը:

​Մեր զրուցակիցն է Ֆանարջյանի անվան ուռուցքաբանության Ազգային կենտրոնի ռենտգեն ախտորոշման բաժանմունքի բժիշկ ռադիոլոգ, Հայաստանի Հանրապետության ռադիոլոգների ասոցացիայի անդամ, Երևանի պետական բժշկական համալսարանի ճառագայթային ախտորոշման ամբիոնի դասախոս Լիլիթ Այվազյանը:

-Բժշկուհի, ի՞նչ հետազոտություններ են իրականցվում Ձեր անմիջական մասնակցությամբ:

​-Ասեմ, որ հիմնականում զբաղվում եմ ռենտգենոլոգիայով, կրծքավանդակի, ոսկրային համակարգի, աղեստամոքսային տրակտի հետազոտություններով, ինչպես նաև զուգահեռ հետազոտություններ եմ իրականացնում դենսիտրոմետիկ սարքով։ Ուռուցքաբանության ազգային կենտրոնում արդեն 3 տարի գործում է նաև ռենտգենօստեոդենսիտոմետրիայի կաբինետը, որը վերազինվել է Հայաստանում եզակի <<Hologic>> ընկերության վերջին սերնդի՝ 2020 թվականի արտադրության ռենտգեն դենսիտոմետրիկ սարքով: Դենսիտոմետրիան ախտորոշման միակ եղանակն է, որը հնարավորություն է տալիս հավաստիորեն որոշել ոսկրային հյուսվածքի հանքային խտությունը, ինչն անհրաժեշտ է օստեոպորոզի կանխարգելման, վաղ ախտորոշման, ինչպես նաև հակաօստեոպորոտիկ բուժման արդյունավետության հսկողության համար: Սարքն ունի օրթոպեդիկ ծրագիր, որը հնարավորություն է տալիս հետազոտել և գնահատել ոսկրային հյուսվածքի վիճակը պրոթեզավորված հոդի շրջանում, այսինքն՝ տեղեկանալ, թե պրոթեզավորված հոդի հարակից ոսկրերն ինչ վիճակում են: Սարքի առավելությունն է ոսկրի, մկանի և ճարպային հյուսվածքների ուսումնասիրությունը, մեծ ճշգրտությամբ ախտորոշումը, ինչը հաշվարկված է տոկոսային հարաբերությամբ, բարձր զգայունությունը և ռենտգեն հետազոտության մինիմում դոզան, որը համեմատական կարգով կազմում է կրծքավանդակի դասական ռենտգենոգրաֆիայի չափաբաժնի մեկ տասներորդականը։ Այս հետազոտությունից առաջ նախապես պատրաստվել պետք չէ, հետազոտության ընթացքը կարճատև է, և պատասխանն արագ​ տրամադրվում է պացինետին: Հետազոտությունից առաջ անպայման պիտի հաշվարկել է​ FRAX-Ը:

​-Ի՞նչ է FRAX-ը:

​-FRAX-ը նախատեսված է հաշվելու համար 10-տարում կոնքի կոտրվածք ունենալու հավանականությունը և 10-տարում օստեոպորոտիկ գլխավոր կոտրվածքներ (կլինիկորեն արտահայտվող կողերի, կոնքի, նախաբազկի կամ ազդրի պրոքսիմալ կոտրվածքներ) ունենալու հավանականությունը, հիմնվելով ազդրի վզիկի BMD–ի և կլինիկական ռիսկի գործոնների վրա։ FRAX-ի հաշվման ալգորիթմը հասանելի է ժամանակակից BMD սարքավորումներով։

​-Ի՞նչ է դենսիտոմետրիան, ո՞ւմ է այն ցուցված, և որո՞նք են այս հետազոտության առավելությունները:

​-Դենսիտոմետրիան դա ոչ ինվազիվ հետազոտության տեսակ է , որը լինում է ռենտգենյան և ուլտրաձայնային: Ամբողջ աշխարհում հետազոտության ստանդարտ է համարվում ռենտգեն դենսիտոմետրիան, որը կարող է տալ հստակ ախտորոշում՝ կա՞ արդյոք խնդիր, թե` ոչ:

​Դենսիտոմետրիան պացիենտից հատուկ պատրաստվածություն չի պահանջում։ Միակ հակացուցումը հղիություն է։ Նաև ցանկալի չէ հետազոտությունից առաջ պացիենտը անցած լինի որևէ կոնստրակտային հետազոտություն,օրինակ` ստամոքս-աղիքային տրակտի հետազոտություն բարիումով, որը կարող է խանգարել դենսիտոմետրիկ հետազոտության արդյունքներին։

​Դենսիտրոմետրիան խորհուրդ է տրվում անցնել բոլոր 60 տարեկանից բարձր կանանց եւ 70 տարեկանից բարձր տղամարդկանց, ինչպես նաև էնդոկրին հիվանդությունների դեպքում, այն պացիենտներին, ում մոտ ախտորոշվել է կոտրվածք` աննշան տրավմայի հետևանքով: Պոստմենոպաուզալ կանանց և 50-69 տարեկան տղամարդկանց՝ հաշվի առնելով ռիսկային գործոնների պրոֆիլը:

​Այն անձանց, որոնց մոտ ախտորոշվել է​ ռևմատոիդ արթրիտ հիվանդությունը։

​Այն պացիենտներին, որոնք այնպիսի դեղամիջոցներ են ընդունում, որը նվազեցնում է ոսկրի խտությունը, օրինակ`  կորտիկոստերիդներ, հակաբեղմնավորիչներ, հորմոնալ որևէ դեղամիջոցներ։ Նաև խորհուրդ է տրվում    ճարպակալման դեպքում։ Խորհուրդ է տրվում նաև ուռուցքային հիվանդություն ունեցողներին, այն կանանց, որոնց մոտ հեռացված են ձվարանները, քիմիաթերապիայից հետո։

​Դենսիտոմետրիան ցուցված է նաև այն պացինտներին, որոնց հարազատների մոտ 30 տարեկանից հետո ախտորոշվել է օստեոպորոզ, այսինքն՝ մեծ դեր է տրվում ժառանգական գործոնին: Կարող են հետազոտվել նաև ցածրահասակները, մարմնի քիչ քաշ ունեցողները, նստակյաց կյանքով ապրողները, ինչպես նաև կալցիումի և D վիտամինի պակաս ունեցողները։

​-Ի՞նչ է ոսկրերի միներալային խտությունը:

​-Ոսկրերի միներալային խտությունը ոսկրի մեկ միավորին բաժին ընկած միներալի չափն է, չափվում է դենսիտոմետրիկ հետազոտությամբ:

​ -Բժշկուհի, իսկ ի՞նչ հիվանդություն է օստեոպորոզը:

​-Օստեոպորոզը հաճախ համարվում է տարեց մարդկանց հիվանդություն, սակայն շատ կարևոր է իմանալ, որ 35 տարեկանից հետո ոսկրերում կալցիումի քանակը սկսում է պակասել, իսկ արդեն 50-ին մոտ շատ արագ ավելի նվազում: Օստեոպորոզը ենթակա է բուժման, եթե այն ախտորոշվում է վաղ փուլերում: Կարող եմ ասել, որ դասական ռենտգենաբանական հետազոտությամբ ևս հնարավոր է ախտորոշել օստեոպորոզը, բայց միայն այն դեպքում, երբ ոսկրային հյուսվածքի կորուստը գերազանցում է 30 տոկոսը։ Դենսիտրոմետրիան թույլ է տալիս գնահատել ոսկրային հյուսվածքի մինչև 2-5 տոկոս կորուստը, ինչն անգնահատելի​ նշանակություն ունի կոտրվածքների ռիսկի կանխարգելման ամենավաղ փուլում:

​​ -Արդյո՞ք հասցնում եք անցնել մասնագիտական վերապատրաստումներ։

​-Այո, իհարկե, վերջերս​ ​ մասնակցել եմ Վրաստանում կազմակերպված կոնֆերանսի։ Քանի որ տեխնոլոգիաները միշտ զարգանում են, դրան զուգընթաց պարզապես պետք է առաջ շարժվել, որպեսզի չլճանալ։ Նշեմ, որ վերջերս​ վերապատրաստում եմ անցել և փորձի փոխանակում ստացել` աշխատելով Սանկտ Պետերբուրգի Պետրովի անվան գիտահետազոտական ուռուցքաբանական կենտրոնում, վերջին շրջանում մասնակցել եմ բազմաթիվ կոնֆերանսների, որոնք հիմնականում նվիրված էին ռադիոլոգիային, իմ նեղ մասնագիտացմանը: Մոտ ապագայում պատրաստվում եմ Մոսկվայի բժշկության կենտրոնում կայանալիք կոնֆերանսին, և նշեմ նաև, որ արդեն երկու ամիս է, ինչ ուսանում եմ Առաջնորդության զարգացման և ինովացիայի ակադեմիայում, ասեմ, որ բավականին գիտելիքներ է տալիս, հետաքրքիր և գիտակից մարդկանց հետ շփում , փորձի փոխանակում։ Ասեմ , որ հաճախում եմ մեծ սիրով։

​​ -Ծանրաբեռնված աշխատանքային գրաֆիկին զուգահեռ նաև մանկավարժական գործունեություն եք ծավալում, մի փոքր կխոսե՞ք դրա մասին։

​-Այո, ես  դասավանդում  եմ նաև Երևանի պետական բժշկական համալսարանի ճառագայթային ախտորոշման ամբիոնում։ Ցանկանում եմ ասել, որ դասավանդումը տալիս է ինձ մղիչ ուժ` առաջ շարժվելու,​ միշտ նորը արարելու և գիտելիքներս փոխանցելու, իսկ այժմյան սերունդը շատ հետաքրքրասեր է, խելացի, պրպտող, ձգտող։ Իրենք  իրենց հարցերով պարտավորեցնում են, որ միշտ լինեմ նորարարությունների զարկերակին։

​​ -Որպես վերջաբան` ի՞նչ մաղթանք և խորհուրդ կտաք:

-Նախ ցանկանում եմ շնորհակալություն հայտնել նաև իմ կոլեգաներին ամենօրյա դժվարին, պատասխանատու աշխատանքը պատվով կատարելու համար, շնորհակալություն իմ պացիենտներին վստահության համար, քանզի վստահությունն է, որ մեզ առաջնորդում է կատարելագործվել: Վերելքի մեր ուղին յուրաքանչյուրիցս պահանջում է պատասխանատվության բարձր գիտակցություն և հայրենանվիրում։
​Իսկ մեր հայրենակիցներին կոչ եմ անում` սիրելինե՛րս, պահպանե՛ք առողջ ապրելակերպի կանոնները, հաճախակի անցեք հետազոտություններ, պահպանե՛ք ձեզ տրված թանկագին պարգևը՝ կյանքը:

Ամեն ոք իրենով է յուրահատուկ, պետք չէ ձգտել նմանվել որևէ մեկին

 Դիմածնոտային վիրաբուժությունը բժշկության ամենապահանջված ուղղություններից մեկն է: Այս ոլորտը մշտապես կատարելագործվում է, ստեղծվում և բուժման մեջ կիրառություն են գտնում նոր մեթոդներ ու եղանակներ: Հայաստանում այսօր իրականացվում են դիմածնոտային վիրաբուժության ոլորտին վերաբերող շատ միջամտություններ` կյանքի որակի բարձրացման ուղղությամբ:

Հիվանդության բուժման գործում կարևորվում է նաև հիվանդի գիտակցական մոտեցումը խնդրին` ինքնաբուժումից խուսափելը: Ոլորտի բժիշկները ջանում են բուժօգնությունը կազմակերպել միջազգային չափանիշներին համապատասխան:

Մեր զրուցակիցն է դիմածնոտային վիրաբույժ Շուշանիկ Թովմասյանը: Հետևողական, իր գործում բարձր մասնագիտական մոտեցում ունեցող բժշկուհի, ով,  չնայած իր երիտասարդ տարիքին, արդեն պաշարել է մասնագիտական գերազանց գիտելիքներ, հասցրել տվյալ ասպարեզում հստակ ու հաստատուն քայլերով առաջ ընթանալ` պատասխանատվություն վերցնելով մարդկային կյանքերի համար:

Բժշկուհին իր գործունեությամբ և նվիրումով կարծրատիպեր է կոտրել` համոզված լինելով, որ կանայք ի վերուստ որոշակի առաքելություն ունեն, պարզապես պետք է այն ճիշտ օգտագործեն:

-Բժշկուհի, խոսենք Ձեր նեղ մասնագիտացման մասին, հիմնականում ի՞նչ գործունեության եք ծավալում։

-Ես նեղ մասնագիտությամբ դիմածնոտային վիրաբույժ եմ, զբաղվում եմ դեմքի, պարանոցի, բերանի խոռոչի խնդիրների վիրաբուժական և շատ ոչ վիրաբուժական խնդիրների բուժմամբ, ինչպես օրինակ՝ վնասվածքներ և կոտրվածքներ, բորբոքային խնդիրներ, քթային շնչառության խանգարումներ և այլն, ինչպես նաև իրականացնում եմ պլաստիկ վիրահատություններ, օրինակ` բլեֆարոպլաստիկա, քթի, ականջների և ծնոտի պլաստիկա, այսինքն` ինչ կապված է դեմքի և պարանոցի հետ։

- Ձեր աշխատանքային գործունեության մեջ առավել շատ դիմածնոտային ի՞նչ խնդիրներ են հանդիպում։

- Պացիենտները հաճախ դիմում են տարբեր ֆունկցիաների շեղումների ժամանակ. քթային շնչառության խանգարում, քունք-ստործնոտային հոդի խնդիրներ, դեմքի ոսկրերի կոտրվածքներ, դիմածնոտային շրջանի բորբոքային հիվանդություններ:

Շատ հաճախ պացիենտները դիմում են դեմքի էսթետիկ խնդիրների համար։ Դիմածնոտային շրջանում էսթետիկ խնդիրները շտկելու շատ վիրահատություններ կան։ Դրանցից է՝ օրինակ բլեֆարոպլաստիկան (կոպերի պլաստիկ վիրահատությունը)։ Այս վիրահատությունը շտկում թե՛ էսթետիկ, թե՛ ֆունկցիոնալ խնդիրները։

Բլեֆարոպլաստիկայի կարիք ունեցող պացիենտների մոտ տարիների ընթացքում կոպերի մաշկը կորցնում է էլաստիկությունը, առաջանում է կոպերի մաշկի կախվածություն, որը պացիենտին հաղորդում է հոգնած տեսք, ինչպես նաև՝ առաջացնում է աչքերի հոգնածություն։

Հաճախ դիմում են նաև պացիենտներ, որոնք դիմածնոտային շրջանի էսթետիկ ներարկումների կարիք ունեն:

Լայն տարածում ունի նաև բոտուլինային ներարկումը: Մեր հասարակության մեջ արդեն նկատվում է այն գիտակցումը, որ բոտուլինային ներարկումը էսթետիկ բժշկություն է, այլ ոչ թե` կոսմետոլոգիա, քանի որ այն պահանջում է դեմքի անատոմիայի և ֆունկցիոնալ ֆիզիոլոգիայի խորը գիտելիքներ։

 -Ըստ Ձեզ` դիմածնոտային վիրաբուժությանը  և պլաստիկ վիրաբուժությունը լրացնում և ամբողջացնո՞ւմ են միմյանց։

-Դիմածնոտային վիրաբուժությանը լրացնում է պլաստիկ վիրահատությունը, քանզի մեր պրակտիկայում հանդիպում են այնպիսի տրավմաներ, որոնց դեպքում անհրաժեշտ է կատարել թե՛ պլաստիկ, թե՛ ռեկոնստրուկտիվ վիրահատություն։  

Այսօր առավել հաճախ պլաստիկ վիրաբույժները քթի պլաստիկայի դեպքում ավելի շատ շեշտադրումը դնում են արտաքին տեսքի վրա, իսկ դիմածնոտային և քիթ-կոկորդ-ականջաբանները` ավելի շատ շնչառության վրա, քանզի շատ դեպքերում այցելուները դիմում են քթի արտաքին գեղեցկության համար` չգիտակցելով հետագա շնչառական խնդիրներին բախվելու մասին։ Քանզի ամեն ոք իրենով է յուրահատուկ, պետք չէ ձգտել նմանվել որևէ մեկին, պետք է դեմքին համապատասխան քիթ ստանալ։ Եվ որպես խորհուրդ մեր ընթերցողներին կասեի, որ համացանցում լավ գովազդվողներին մի՛ շտապեք ընտրել, լավ ուսումնասիրեք այդ ոլորտը, մի՛ հիմնվեք գովազդով, քանզի միայն նկարներով և գեղեցիկ մոդելավորմամբ չես կարող պատկերացնել, թե ինչ վերջնական արդյունք կլինի պատկերում։ Ժամանակին դիմեք բժշկի, ստանալով  անհրաժեշտ բուժօգնություն, և խուսափեք  բարձիթողի վիճակներից։

- Բժշկուհի, կմանրամասնեք, թե ի՞նչ միջամտություն է արթրոցենտեզը:

- Մեր օրգանիզմում շատ կարևոր դեր ունեն քունք-ստործնոտային հոդերը․ դրանք երկու կողմից ստորին ծնոտը գլխի անշարժ ոսկրերին միացնող հոդերն են, որոնց շնորհիվ մենք կարող ենք բացել և փակել բերանը, շարժել ծնոտը աջ և ձախ, կամ օրինակ՝ ծնոտը առաջ բերել և միաժամանակ՝  պտտելով բացել։

Շարժումների այս բացառիկ ազատությունը հնարավոր է քունք-ստործնոտային հոդերի յուրահատուկ կառուցվածքի շնորհիվ․ այն ունի աճառային սկավառակ՝ ստորին ծնոտի հոդային գլխիկի և հոդային փոսիկի միջև։ Այդ աճառային սկավառակը կարողանում է ստորին ծնոտի շարժումներին համահունչ՝ սահել հոդային փոսի նկատմամբ՝ առաջ և հետ, մինչդեռ ստորին ծնոտի հոդային գլխիկը՝ այդ ընթացքում կարող է սկավառակի ստորին մակերեսի նկատմամբ՝ պտտվել։

Սակայն այս յուրահատուկ կառուցվածքը բերում է նաև յուրահատուկ խնդիրների, երբ որոշ բացասական գործոնների արդյունքում՝ աճառային սկավառակի սահումը հոդային փոսիկի նկատմամբ՝ դառնում է ոչ համահունչ, որը ի վերջո բերում է հաճախակի հանդիպող՝ հոդում կտտոցների և ճտտոցների առաջացմանը։ Այդ խնդիրը ավելի խորանալով՝ կարող է բերել աճառային սկավառակի դեֆորմացիայի և ի վերջո՝ ծնոտի շարժումների սահմանափակման։

Այդ պատճառով՝ շատ կարևոր է խնդիրների առաջացման վաղ փուլում միջոցներ ձեռք առնել՝ այս արատավոր օղակը վերացնելու համար։

Նման միջոցներից է՝ քունք-ստործնոտային հոդի քիչ ինվազիվ միջամտություն, որի ժամանակ՝ ներարկիչների օգնությամբ մուտք է գործվում հոդի աճառային սկավառակի և հոդային փոսիկի միջև գտնվող տարածություն և կատարվում է լվացում՝ ֆիզիոլոգիական լուծույթով: Այս միջամությունը կոչվում է արթրոցենտեզ։

-Ի՞նչ կասեք իմպլանտների մասին: Արդյո՞ք  լինում են դեպքեր, երբ օրգանիզմը  որպես օտար մարմին չի ընդունում իմպլանտը:

-Ատամների իմպլանտացիան ժամանակակից ստոմատոլոգիայում չափազանց կարևոր մասն է, նրա առավել կարևոր ուղղություններից մեկը։ Ատամնային իմպլանտը արմատի ձևը կրկնող կոնստրուկցիա է՝ պատրաստված բիոիներտ տիտանե համաձուլվածքից, որը լրիվ համատեղելի է մարդու օրգանիզմի հետ և չի առաջացնում ալերգիկ ռեակցիաներ: Այսօր գրեթե 90-99 տոկոս դեպքերում իմպլանտը բիոլոգիապես լիովին համապատասխանում է օրգանիզմին և բաղադրության և կառուցվածքի հաշվին  այնպես է պատրաստված, որ ընկալվում է օրգանիզմի կողմից լիարժեքորեն, և հազվադեպ են լինում դեպքերը, երբ չի ընկալվում իմպլանտը։ Հայաստանում բավականին վերելք է ապրում այս ուղղությունը, և հանրությունը մեծ տեղ է արդեն տալիս իմպլանտներին, որոնք իրականում օրգանիզմին վնաս չեն հասցնում:

- Արդյո՞ք հասցնում եք անցնել մասնագիտական վերապատրաստումներ։

-Այո, իհարկե, վերջերս մասնակցեցինք Վրաստանում կազմակերպված կոնֆերանսի։ Բժիշկը պետք է միշտ լինի նորարարությունների զարկերակին, հակառակ դեպքում, եթե դոփես տեղում, ուրեմն այլևս որպես բժիշկ կայացած չես:

-Ամուսին բժիշկներ, իրականում արդո՞ք դժվարություններ լինում են, թե՞ լրացնում եք մեկդ մյուսին։

-Ասեմ ավելին, մեր ընտանիքում կա 4 բժիշկ, ամուսնուս ծնողներն էլ բժիշկներ են, ամուսնուս հայրը' ատամնաբույժ է, մայրը՝ մանկաբույժ։ Մեր ընտանիքում երբեք տարաձայնություններ չեն լինում, մենք մեկս մյուսիս լրացնում ենք, ցանկացած հարցում աջակցում միմյանց, և փառք Աստծո, կա ներդաշնակություն մեր ընտանիքում։

 -Իսկ որպես վերջաբան, ի՞նչ կմաղթեք մեր հասարակությանը, ի՞նչ խորհուրդ կտաք մեր ընթերցողներին:

-Կցանկանամ, որ մեր հասարակությունը առողջ լինի, հետևի իր առողջությանը, տարին գոնե մեկ անգամ  այցելի բժշկի` կանխարգելիչ նկատառումներից ելնելով: Առողջություն և բարեկեցություն ամենքին:Վստահ եմ, որ հայ օջախի կայունությունն ու ամրությունը մեր հարատևման ու հաղթանակների ամենամեծ գրավականն է:

 Դիմածնոտային վիրաբույժ

 ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ  

2015 – 2018     Կլինիկական օրդինատուրա «Դիմածնոտային վիրաբուժություն»   մասնագիտությամբ, ՀՀ   ՊՆ ԿԿԶՀ, ԵրՊԲՀ:

2013 – 2015     Ստոմատոլոգիական ֆակուլտետ, մագիստրատուրա, Երևանի Մ.Հերացու անվ. Պետական Բժշկական Համալսարան

2009 – 2013     Ստոմատոլոգիական ֆակուլտետ, բակալավրիատ, Երևանի Մ.Հերացու անվ. Պետական Բժշկական Համալսարան

1999 – 2009     Շիրակի մարզի ք. Գյումրի թիվ մեկ վարժարան

ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆ  

2018 – մինչ օրս  Դիմածնոտային վիրաբույժ, «ՄԵԴԼԱՅՆ» Բժշկական Կենտրոն

ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

 Դիմածնոտային և Բերանի Խոռոչի Վիրաբույժների Հայկական        Ասոցիացիայի անդամ

ԼԵԶՈՒՆԵՐԻ ԻՄԱՑՈՒԹՅՈՒՆ        Հայերեն (մայրենի), Ռուսերեն, Անգլերեն