Շատ կարևոր է, որ վերականգնվի բժշկի հանդեպ եղած հարգանքը

http://bestgroup.am/  կայքի հարցազրույցը «Շենգավիթ» բժշկական կենտրոնի ախտորոշման գծով գլխավոր տնօրենի տեղակալ, բժշկական գիտությունների թեկնածու Տիգրան Քոչարյանի հետ։

- Պարոն Քոչարյան, ինչպե՞ս որոշեցիք բժիշկ դառնալ և ինչո՞ւ ընտրեցիք հատկապես ռադիոլոգիան (ճառագայթաբանություն)։

- Մինչև տասնհինգ տարեկանն այլ մասնագիտությամբ էի տարված և չէի էլ մտածում բժիշկ դառնալու մասին։ Հետագայում իրադարձություններն այնպես զարգացան, որ որոշեցի ընդունվել Երևանի Բժշկական Ինստիտուտ։ Ընտրեցի ռադիոլոգիան, որովհետև շատ հեռանկարային էի համարում։ Այն ժամանակ ամբողջ հանրապետությունում ախտորոշիչ ընդամենը մեկ հաստատություն կար՝ «Դիագնոստիկա» բժշկական կենտրոնը։ Այն տարիներին չկային ախտորոշման այժմյան եղանակները, սոնոգրաֆիայի սարքավորում ունենալն արդեն իսկ լուրջ ձեռքբերում էր։ 1998թ-ին, երբ ավարտեցի օրդինատուրան և եկա այս բուժհաստատությունում աշխատելու, սոնոգրաֆիայի ընդամենը մեկ փոքր սարք կար, որը Սպիտակի երկրաշարժից հետո փրկարարներն էին թողել և որով հնարավոր չէր լուրջ ինֆորմացիա ստանալ։ Իսկ այսօր յուրաքանչյուր մեծ բուժկենտրոն ունի ճառագայթային ախտորոշման գերժամանակակից բազմաթիվ սարքավորումներ։

- Ձեր կարծիքով  ո՞րն է ավելի ճիշտ, նեղ մասնագիտացում ստանալը և միայն այդ ուղղությամբ զարգանալը, խորանալը, թե ավելի ընդհանրական մասնագիտացումը։

- Նեղ մասնագիտացումը աշխարհում վաղուց կիրառվող մեթոդ է։ Եթե որոշ ժամանակ առաջ մենք զարմանում կամ չէինք ընդունում այն, ապա այսօր նեղ մասնագիտացման մոտեցումը քիչ-քիչ արդարացնում է իրեն։ Ընդհանրական մասնագիտացման հարցում մենք դեռևս հաղթում ենք մեր արտասահմանյան գործընկերներին, քանի որ ունենք խորհրդային կրթության տված կլինիկական պատրաստվածությունն ու մտածելակերպը։ Բայց, նեղ մասնագիտացումն ավելի ճիշտ է։ Ժամանակակից բժշկությունն այնքան արագ է զարգանում՝ նոր տեխնոլոգիաներ, փորձարկումներ, գիտական հոդվածներ, լայն տեղեկատվական դաշտ, որ այդ ամենին տարբեր ուղղություններով հետևելն և բոլորին լիարժեք տիրապետելը պարզապես հնարավոր չէ։ Ավելի արդյունավետ է նեղ ուղղությամբ զարգանալը։ Ես ճառագայթաբանություն ընդլայնված մասնագիտությունից ընտրել եմ գերձայնային հետազոտությունը (սոնոգրաֆիա) մանկաբարձությունում և գինեկոլոգիայում, որտեղ և փորձում եմ անել առավելագույնը։ Եթե նախկինում մեկ հղիի հետազոտման համար 5-ից 10-ը րոպե էր պահանջվում, գրանցում էինք պտղի սրտի աշխատանքը, չափումներ կատարում, արատներից բացառում էինք կոպիտ արատները, որոնք 10-15 տոկոս էին կազմում, ապա այսօր 30 րոպեն նույնիսկ չի բավականացնում։

Հիմա ամեն մի օրգանից տասնյակ շեղումներ, արատներ, պաթոլոգիաներ ենք հայտնաբերում։

- Շատացե՞լ են պտղի հետ կապված շեղումները։

- Այո, արատները շատացել են, դա փաստում են վիճակագրական տվյալները, ինչպես նաև ժամանակակից սարքավորումների շնորհիվ ավելի շատ ենք հայտնաբերում։ Այսօր հղիության տասներեքերորդ շաբաթում արդեն արատների մեծ մասը կարողանում ենք ախտորոշել։ Կանխատեսման պարագայում ռիսկի խմբեր ենք ստեղծում, որպեսզի երկրորդ, երրորդ եռամսյակներում այդ հղիներն ուշադրության կենտրոնում գտնվեն։

- Մի փոքր կմանրամասնե՞ք, թե սոնոգրաֆիայի միջոցով այսօր ինչ ինֆորմացիա է հնարավոր ստանալ պտղի մասին։

- Տասներեք շաբաթականում մենք նայում ենք պտղի վերջույթների ձևավորումը, որովայնը, միզապարկը, միզուղիները, երիկամները, ողնաշարի խնդիրները, ողնաշարի ճողվածքը, քիթիկի ոսկորների առկայությունը, օձիքային տարածության լայնացումը, սրտի արատներն ենք հայտնաբերում, կենտրոնական նյարդային համակարգի արատների զարգացումն ենք կանխատեսում, ընկերքի, պղտղաջրերի վիճակն ենք նայում, քրոմոսոմային շեղումների ռիսկայնությունն ենք գնահատում, դոպլերի տվյալներն ենք նայում, այն է՝ բալիկի պորտային ծորանը, սրտի աջ փորոքի հոսքերով հասկանում ենք՝ կա՞ արդյոք ռիսկայնություն, թե ոչ, արգանդային զարկերակների դոպլերն ենք գնահատում, որը վաղաժամ ծննդաբերության ռիսկը հասկանալու հնարավորություն է տալիս։

- Որևէ շեղում հայտնաբերելուց հետո ի՞նչ ցուցում կամ խորհուրդ եք տալիս հղիներին։

- Մենք կարող ենք հիմնվելով գրականության տվյալների վրա ասել, թե տվյալ խնդրով երեխան հետագայում ինչ շանսեր ունի, բայց դա մեր իրավասությունը չէ։ Որևէ խնդիր հայտնաբերելուց հետո մենք հղիին ուղղորդում ենք նեղ մասնագետի մոտ, որովհետև միայն նա կարող է ասել, թե ինչ ռիսկեր կարող են լինել բալիկի ծնվելուց հետո, ապրելու որքան հնարավորություն կա, այդ ամենը վիրահատությամբ կլինի, թե ոչ, վիրահատությունն ինչ բարդություն, ինչ փուլայնություն կունենա և այլն։ Սրտի արատի դեպքում ուղղորդում ենք «Նորք-Մարաշ» բժշկական կենտրոն՝ սրտաբանի մոտ, ուրոլոգիական, միզա-սեռական համակարգի խնդրի դեպքում՝ «Արաբկիր» բժշկական կենտրոն, կրծքավանդակի, վերին որովայնի՝ «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» , խնդրի բնույթից ելնելով՝ ուղղորդում ենք մասնագիտացված բուժհաստատություն։

- Արդյո՞ք ճիշտ է ձևավորված այն կարծիքը, որ արտամարմնային բեղմնավորմամբ (ЭКО - Экстракорпоральное оплодотворение) հղիության պարագայում, հավանականությունը, որ պտուղը շեղումներ կունենա ավելի մեծ է, քան բնական ճանապարհով հղիության դեպքում։

- Հարցը այլ հարթակում է պետք դիտարկել։  Շատ կարևոր է հասկանալ, թե համեմատությունն ինչպես է կատարվում։ Արտամարմնային բեղմնավորման դիմող զույգերի մեծամասնությունն ավելի տարիքով են, որոնք արդեն խնդիրներ ունեն, քանի որ ինքնուրույն չեն կարող երեխա ունենալ։ Եթե նրանց համեմատենք նույն տարիքային խմբի հետ, ապա տարբերությունը շատ չէ։ Իսկ, եթե համեմատենք 20-25 տարեկան երիտասարդ, առողջ զույգերի հետ, իհարկե, ЭКО-ի արատների տոկոսն ավելի բարձր է։ Պետք է նաև հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ արտամարմնային բեղմնավորմամբ շատ հաճախ զույգ կամ եռյակ է ծնվում, իսկ այդ խումբը ևս ռիսկային է։

- Շատացե՞լ է կեսարյան հատումով ծննդաբերել ցանկացողների թիվը։  

- Այո, վերջին տարիներին կեսարյան հատումով ծննդաբերել ցանկացողների աճ է նկատվում, ինչը բացասական երևույթ է։ Եթե նախկինում կեսարյան հատումները 5-10 տոկոս էին կազմում, այսօր արդեն 30-40 է։ Ինչ խոսք, ցուցումները ևս շատացել են, դրանք են՝ արյան մակարդելիությունը, ավելորդ քաշը, որը բերում է երակների վարիկոզ լայնացման, ողնաշարի խնդիրների, թուլության։ Կտրուկ աճել է տեսողական խնդիրներ ունեցողների թիվը ինչը նաև համակարգիչներից և սմարտֆոններից անընդհատ օգտվելու հետևանք է։ Բացի ակնհայտ ցուցումներից կեսարյան հատման հիմնականում սուբյեկտիվ պատճառներներով են գնում, պարզապես չեն ցանկանում ավանդական ձևով ծննդաբերել։

- Իսկ ինչո՞ւ ցանկալի չէ կեսարյան հատումը։

- Նախևառաջ դա վիրահատություն է, իսկ յուրաքանչյուր վիրահատություն իր բարդություններն ունի՝ սպի, կար, անզգայացում, դեղերի բացասական ազդեցություն պտղի և մայրիկի վրա, հաջորդ հղիության ուշացում, քանի որ այն երեք տարուց շուտ չպետք է լինի։ Բացի դա, ձևավորվել է նոր արտարգանդային հղիության տեսակ՝ հղիություն կեսարյան սպիի մեջ, ինչը շատ վտանգավոր է և հիմնականում ավարտվում է արգանդի հեռացմամբ։ Երբ սպին լավ կպած չի լինում, պտղաձուն ամրանում է սպիի մեջ և սկսում է աճել վնասելով այլ օրգանները, մինչև անգամ վտանգելով կնոջ կյանքը։ Ցավոք, աշխարհում գրանցված բազմաթիվ մահվան դեպքեր կան։ Այդ առումով չափազանց կարևոր է, որ կեսարյան հատումով ծննդաբերած կանայք ցիկլի 7-ից 12 օրերի ուշացման պարագայում պարտադիր հետազոտվեն, որպեսզի համոզվեն պտղաձուն արգանդի մեջ է, թե իջել և ամրացել է սպիի մեջ։

- Վերջին երկու տարվա ընթացքում շատ է խոսվում կորոնավիրուսի և նրա բացասական հետևանքների մասին։ Ի՞նչ ազդեցություն է այն ունենում հիվանդացած հղիի և պտղի վրա։ Կա՞ն օրինակներ, որոնց հետ առընչվել եք։

- Իհարկե։ Բազմաթիվ դեպքեր են եղել, որոնք թե լավ, թե վատ ավարտ են ունեցել։ Ինչ-որ չափով շատացել է թրոմբների առաջացումը։ Մեկ դեպք եղավ, երբ, ցավոք, ներարգանդային մահ գրանցվեց, պորտալարը թրոմբված էր։ Դժվար է, իհարկե, միանշանակ պնդել, որ դա Քովիդ-19-ի հետևանք էր, պարզապես այլ բացատրություն չկար։ Մեկ այլ հետաքրքիր դեպք եղավ, որը բարեբախտաբար լավ ավարտ ունեցավ։ Քովիդ-19-ով հիվանդացած հղիին 22-23 շաբաթականում հետազոտելիս բալիկի գլխուղեղի թաղանթներում մոտավորապես 4 սանտիմետրանոց թրոմբ հայտնաբերեցինք։ Հայաստանի մասնագետներով հավաքվեցինք, քննարկեցինք, տվյալները տարբեր երկրներ ուղարկեցինք, ի վերջո եկանք այն եզրահանգման, որ ոչինչ պետք չէ ձեռնարկել, պետք է պարզապես հետևել։ Մոտավորապես 6 շաբաթ հետո թրոմբը սկսեց փոքրանալ, իսկ 35-36 շաբաթականում, անմիջապես ծննդաբերությունից առաջ, ամբողջությամբ վերացավ։ Ծնվելուց հետո երեխան մանրակրկիտ հետազոտվեց և որևէ խնդիր չհայտնաբերվեց։ Այսօր նա գրեթե մեկ տարեկան է և առողջ է։

- Պարոն Քոչարյան, եզրափակելով մեր զրույցը, ի՞նչ կցանկանաք ավելացնել ոլորտի վերաբերյալ։

- Շատ կցանկանայի, որ վերականգնվեր բժիշկի հանդեպ նախկինում եղած հարգանքը։ Այն ինչ-որ չափով վերականգնվեց համաճարակի և պատերազմի ժամանակ, բայց հետո կրկին մոտեցումը փոխվեց։ Եթե հանկարծ հազարավոր կյանքեր փրկած բժշկի մոտ մեկ վատ ելքով դեպք է գրանցվում, սկսում են տարբեր հարթակներում շատ տգեղ, անհարգալից վերաբերմունք դրսևորել։ Իրականում նման վարվելաձևը շատ է խանգարում թե՛ լավ մասնագետներին, թե՛ նորեկներին և նպաստում է բժիշկների արտագաղթի։ Առանց այն էլ Հայաստանում շատ խնդիրներ կան կապված ցածր աշխատավարձերի, գիտական աշխատանքների, սարքավորումների սահմանափակման և շատ այլ գործոնների հետ, դրան էլ գումարած վերացել է այն հարգանքը, որը եղել է բժիշկների հանդեպ մեր ծնողների, պապերի ժամանակ։ Շատ շուտով դա կհանգեցնի նրան, որ մարդն այլևս չի ցանկանա բժիշկ դառնալ։ Ես բազմաթիվ բժիշկների ընտանիքներից երեխաներ գիտեմ, որոնք ավարտելով բժշկական համալսարանը՝ չեն ցանկանում աշխատել որպես բժիշկ։ 

Պետք է օրենք լինի, որով պաշտպանված կլինեն բժիշկ պացիենտ հարաբերությունները։ Վստահ եմ՝ ոչ մի բժիշկ իր հիվանդի վատը չի ցանկանում, այդ թվում՝ ինքնապաշտպանական նկատառումներից ելնելով։ Բայց անգամ միտումնավոր անտարբերություն դրսևորելու պարագայում խնդիրը պետք է օրինական դաշտում լուծվի։ Խորհրդային տարիներին գոյություն ունեին բժշկական սխալ և բժշկական անփութություն հոդվածները։ Օրենքի առկայության պարագայում հստակ կսահմանվի, թե որ պահից է սկսվում բժշկական սխալը։

Էնդոկրին համակարգը մեր օրգանիզմի խմբավարն է. Արմինե Խռոյան

Յոդի պակաս կա. այս կամ այն խնդիրն ունենալու դեպքում մարդիկ միմյանց կամ իրենք իրենց հաճախ են նման կերպ «ախտորոշում»: Եվ իսկապես՝ էնդոկրին համակարգի հիվանդությունները մեծ տարածում ունեն ինչպես ամբողջ աշխարհում, անպես էլ՝ մեր երկրում:

Այդպիսի խնդիրների լուծմամբ է զբաղվում «Vitromed» բժշկական կենտրոնի, «Մուրացան» պոլիկլինիկայի և «Հայ-ամերիկյան Առողջության կենտրոնի» էնդոկրինոլոգ, ԵՊԲՀ Էնդոկրինոլոգիայի ամբիոնի դասախոս Արմինե Խռոյանը:

Շփվելով փորձառու բժշկուհու հետ՝ միանգամից վստահություն է առաջանում առ այն, որ նրան դիմող ցանկացած հիվանդ կհայտնվի ապահով և հուսալի ձեռքերում, քանի որ յուրաքանչյուր պացիենտի առողջանալու գրավականը գրագետ և պարտաճանաչ բժիշկն է, իսկ երբ այս հատկանիշները զուգակցվում են նաև իսկապես սրտացավ ու հոգատար վերաբերմունքի հետ, ապա շուտափույթ ապաքինումն ուղղակի «դատավճիռ» է:

Մեր ընթերցողները, բնականաբար, արդեն կռահեցին, որ http://bestgroup.am/ կայքի  չափազանց հաճելի զրուցակիցը Արմինե Խռոյանն է:

-Բժշկուհի՛, որքան գիտեմ՝ էնդոկրինոլոգիան բժշկության ամենաերիտասարդ ու ամենաբուռն զարգացող ճյուղերից է…

-Էնդոկրինոլոգիան վերջին տարիներին մեծ զարգացում է ապրում՝ կապված ախտորոշիչ մեթոդների հետ. հիմա ախտորոշումն ավելի է լավացել, հետևաբար՝ ոչ թե հիվանդություններն են շատացել, այլ ուղղակի ախորոշումն է զարգացել, այդ պատճառով էնդոկրին հիվանդությունների թիվը տարեցտարի աճում է ինչպես ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ՝ Հայաստանում: 10-15 տարի առաջ էնդոկրինոլոգիան «մութ անտառ» էր, հիմա ավելի շատ բացահայտումներ կան, ես համարում են էնդոկրինոլոգիան ամենազարգացող գիտություններից մեկը բժշկության մեջ:

Էնդոկրին համակարգը մեր օրգանիզմի խմբավարն է. կարգավորում է բոլոր օրգան-համակարգերի ֆունկցիաները: Էնդոկրին համակարգի կողմից արտադրվող հորմոններրն ունեն մեծ դեր մեր օրգանիզմի համար:

-Ի՞նչ խնդիրներ կարող են առաջանալ էնդոկրին համակարգի հիվանդություններից, և ի՞նչ խնդիրների պատճառով են առաջանում էնդոկրին համակարգի խանգարումները:

-Էնդոկրին հիվանդությունների ժամանակ կարող են լինել տարբեր խնդիրներ ՝ կապված բոլոր օրգանների հետ: Որպես օրինակ՝ վերցնենք շաքարային դիաբետը: Այս դեպքում շաքարի մակարդակն է բարձր արյան մեջ, բայց շաքարի բարձր մակարդակի հետևանքները կարող են առաջացնել բազմաթիվ խնդիրներ՝ սուր բարդություններ, ինչպիսիք են կոմաները՝ հիպերգլիկեմիկ, կետոացեդոտիկ, հիպոգլիկեմիկ, լակտացիդոտիկ, և խրոնիկ բարդություններ՝ կապված երիկամների, աչքերի, նյարդերի, անոթների հետ: Այսինքն՝ շաքարային դիաբետի բարդություններից տարբեր խնդիրեր կարող են առաջանալ:

-Դուք թվարկեցիք շաքարային դիաբետի հետ կապված խնդիրները, սակայն քանի որ մեզանում մեծ տարածում ունեն նաև վահանաձև գեղձի հիվանդությունները, նշեք, խնդրեմ, նաև դրանց առնչվող պաթոլոգիաները:

-Վահանաձև գեղձի հորմոնները դարձյալ մեծ դեր են խաղում մեր օրգանիզմում: Սկսած ներարգանդային կյանքից՝ ապահովում են պտղի նյարդային համակարգի զարգացումը, կմախքի ձևավորումը, ծնվելուց հետո՝ արդեն երեխաների աճը, զարգացումը՝ և՛ մտավոր, և՛ ֆիզիկական, նաև մեծ դեր են խաղում սեռահասունացման շրջանում՝ դաշտանային ցիկլ և այլն: Դրանց դերը մեծ է նաև սիրտ-անոթային, աղեստամոքսային, ռեպրոդուկտիվ համակարգերի մեջ, մի խոսքով՝ կարգավորում են բոլոր օրգան-համակարգերի ֆունկցիաները:

Որպես օրինակ՝ վերցնենք հիպոթիրեոզը, որի ժամանակ կարող են առաջանալ մի շարք խնդիրներ: Այսպիսի տերմին կա՝ հիպոթիրեոզի դիմակ: Դա նշանակում է, որ հիպոթիրեոզի տակ կարող են թաքնված լինել տարբեր խնդիրներ՝ սիրտ-անոթային, գինեկոլոգիական, մաշկային, աղեստամոքսային, նյարդային, հեմատոլոգիական … Օրինակ՝ անեմիայի դեպքում պացիենտները կդիմեն արյունաբանի, որովհետև արյան տոկոսը ցածր է, հեմոգլոբինը, երկաթը ցածր են, սակայն հիմքում կարող է թաքնված լինել զուտ վահանաձև գեղձի խնդիրը, և հետևաբար՝ այդ հիվանդները կարող են մնալ չախտորոշված, այսինքն՝ սիմպտոմատիկ բուժում անցկացվի, կարգավորվի հեմոգլոբինը, և բուժումից երկու-երեք ամիս անց դարձյալ նույն խնդիրը կրկնվի: Կամ՝ պացիենտի մոտ կարող է լինել լեղաքարային հիվանդություն՝ հիպոթիրեոզի ժամանակ, նա դիմի վիրաբույժի, լեղապարկը հեռացնեն, սակայն հիվանդությունը մնա չատորոշված: Ինչու՞ է առաջանում լեղաքարային հիվանդություն, որովհետև հիպոթիրեոզի ժամանակ մի կողմից լեղուղիների դիսկինեզիա է առաջանում՝ շարժունակության խանգարում, մյուս կողմից էլ՝ դիսլիպիդեմիա, լիպիդային պրոֆիլի խանգարում, որոնք բերում են խոլեստերինային քարերի առաջացման, մյուս կողմից էլ՝ լեղու արտահոսքը դանդաղեցված է. լավ պայման է, որպեսզի առաջանան քարեր լեղապարկում:

-Այդ դեպքում լեղարպարկը նու՞յնպես հեռացնում են:

-Ամեն դեպքում, եթե լեղապարկում քար կա, հեռացնում են, բայց պետք է բուժել՝ իմանալով՝ խնդիրը որտեղի՛ց է առաջացել, որպեսզի հետագայում խուսափեն այլ բարդություններից: Ես թվարկեցի բազմաթիվ դիմակներ, օրինակ՝ մաշկային դիմակը. մարդը կարող է ունենալ մաշկի չորություն, մազաթափություն, եղունգների կոտրտվածություն կամ մաշկի վրա ցանավորում և այլն: Այդ դեպքերում նա կդիմի մաշկաբանի: Կամ՝ մաշկն ունենում է դեղին երանգավորում, մտածում են՝ դեղնուկ է, բայց այստեղ հիպերկարոտինեմիայի հետևանք է: Մեկ այլ դեպքում հնարավոր է՝ լինի ռեպրոդուկտիվ դիմակ, այսինքն՝ այդ խնդիրները կարող են հանգեցնել անգամ անպտղության:

-Փաստորեն, կապված լինելով բոլոր օրգան-համակարգերի հետ, էնդոկրին համակարգի խնդիրները լայն բուժում են պահանջում: Արդյոք Հայաստանում այսօր կա՞ միտում, որ այլ ոլորտների բժիշկները որևէ խնդրի դեպքում պացիենտին ուղղորդեն էնդոկրինոլոգի մոտ, առկա՞ է համագործակցված աշխատանք այլ մասնագետների հետ:

-Վերջին տարիներին բժիշկների միջև կապը, խմբային ախտորոշման հետ կապված, շատ ավելի սերտ է, բժիշկներից գրեթե բոլոը տեղեկացված են, թե ինչ խնդիրներից կարող է առաջանալ տվյալ ախտանիշը, և, հետևաբար, անպայման ուղղորդում են էնդոկրինոլոգի մոտ, այսինքն՝ մենք համատեղ աշխատում ենք, ինչը շատ ողջունելի է և շատ է հեշտացնում թե՛ մեր գործը, թե՛ իրենցը, և թե՛ պացիենտի համար է շատ ավելի լավ. շուտ ախտորում ենք, շուտ բուժում:

-Մարդը կարո՞ղ է ունենալ վահանաձև գեղձի խնդիր, բայց չիմանալ դրա մասին, քանի որ այն իրեն չի խանգարում: Պատահաբար ախտորոշվելու դեպքում ի՞նչ է պետք անել:

-Միանշանակ: Շատ հաճախ հենց այդպես էլ կա: Մարդիկ հարմարվում են իրենց վիճակին՝ մշտապես բութ գլխացավեր, թուլություն, շուտ հոգնածություն, էներգիայի դեֆիցիտ, տրամադրության անկում… Ժամանակի ընթացքում հարմարվում են այդ երևույթներին և մտածում, որ դա իրենց համար նորմալ է, սակայն կան որոշակի ախտանիշներ, որոնց դեպքում պարտադիր պետք է դիմել բժշկի: Այդ ախտանիշներն են անբացատրելի գլխացավերը, մաշկի չորությունը, մազաթափությունը, շուտ հոգնելը, երբ առավոտյան արթնանում են արդեն հոգնած, ցիկլի խանգարումները, քաշի անբացատրելի ավելացումը կամ անկումը… Բժշկի չդիմելու դեպքում կարող են առաջանալ խնդիրներ տարբեր օրգան- համակարգերի կողմից՝ սիրտ-անոթային, աղեստամոքսային և այլն:

-Բժշկուհի՛, էնդոկրին համակարգի խնդիրները բնածի՞ն են, թե՞ ձեռքբերովի:

-Էնդոկրին համակարգի հիվանդությունները կարող են լինել և՛ բնածին, և՛ ձեռքբերովի: Նույն հիպոթիրեոզը կարող է լինել և՛ բնածին, և՛ ձեռքբերովի, այսինքն՝ կյանքի ընթացքում առաջանալ տարբեր խնդիրներից: Հիպոթիրեոզի ամենահաճախ հանդիպող պատճառն աուտոիմուն թիրեոիդիտն է: Նման խնդիր հիմնականում ծագում է սթրեսներից, վիրուսներից, ինֆեկցիաներից հետո, բայց այստեղ պարտադիր է HLA նախատրամադրվածությունը: Եթե այն կա, արդեն տրիգգերները՝ հրահրիչ գործոննները, ինչպիսիք են սթրեսները, վիրուսները, ինֆեկցիաները, ինչու չէ՝ նաև սնունդը, բերում են իմուն համակարգի պատասխանի խեղաթյուրման, և առաջանում է այդ հիվանդությունը, որի վերջնական փուլը հիպոթիրեոզն է, այսինքն՝ դրանք բերում են վահանաձև գեղձի քայքայման ու հիպոթիրեոզի առաջացման:

Էնդոկրին համակարգի շատ մեծ և արդիական խնդիրներ են նաև հիրսուտիզմը, ձվարանների պոլիկիստոզ ախտահարումը… Հիրսուտիզմը նշանակում է մազակալում: Աղջիկները դիմում են տարբեր կոսմետոլոգիական միջամտությունների՝ մազահեռացման, բայց էֆեկտիվությունը ցածր է, որովհետև ունեն հորմոնալ խանգարումներ: Առաջին հերթին պետք է կարգավորեն հորմոնները, հետագայում նոր դիմեն մազահեռացման  մեխանիկական միջոցների: Կամ՝ պոլիկիստոզ ձվարանների համախտանիշը, որի  հիմքում ընկած են դարձյալ հիպերանդրոգենեմիան, ավելորդ քաշը և իհարկե՝ ժառանգական նախատրամադրվածությունը: Այդ բոլորը բերում է նրան, որ ձվարաններում փոքր ֆոլիկուլները մնում են, ատրեզիայի են ենթարկվում, ձվազատում տեղի չի ունենում, և անօվուլյատոր ցիկլը բերում է անպտղության՝ դրանից բխող մյուս հետևանքներով:

-Քանի որ բազմաթիվ խնդիրներ նշեցիք՝ կապված վերարտադրողական համակարգի հետ, կարո՞ղ ենք պնդել, որ կանայք ավելի շատ են դիմում էնդոկրինոլոգի:

-Անշուշտ, կան վիճակագրական տվյալներ, որ կանայք շատ ավելի հաճախ են հիվանդանում էնդոկրին հիվանդություններով, քան տղամարդիկ: Վահանաձև գեղձի խնդիրների դեպքում 7-ից 10-15 անգամ ավելի հաճախ կանայք են դիմում, քան տղամարդիկ: Դիաբետի դեպքում հստակ ստատիստիկա չունենք, սակայն դարձյալ գերակշռում են կանայք: Էնդոկրին ցանկացած պաթոլոգիա կանանց մոտ շատ ավելի հաճախ է հանդիպում, քան տղամարդկանց: Դա կապված է այն բանի հետ, որ կանայք կյանքի ընթացքում ավելի հաճախ են ենթարկվում հորմոնալ տեղաշարժերի՝ դաշտանային ցիկլ, ծննդաբերություն, հետծննդաբերական շրջան, դաշտանադադար և այլն:

-Բժշկուհի՛, ի՞նչ կցանկանաք հավելել:

-Կհավելեմ այն, որ պացիենտները հաճախ անցնեն սքրինինգային հետազոտություններ: Պոլիկլինիկաներում հիմա կոնկրետ դիաբետի հետ կապված ունենք սքրինինգային ծրագրեր: Ովքեր ռիսկի խմբում են՝ տարին մեկ, ովքեր ոչ՝ երեք տարին մեկ՝ 40-42 տարեկանից հետո, կարող են գալ և անցնել այդ հետազոտությունը, ինչպես նաև՝ որոշել շաքարի մակարդակը: Այդ ամբողջը կատարվում է անվճար, թող այդ հետազոտություններն անցնեն, որպեսզի վաղ հայտնաբերեն խնդիրները՝ հետագայում բարդություններից խուսափելու համար: Պոլիկլինիկաներում կարող են անցնել ուլտրաձայնային հետազոտություն, արյան մեջ շաքարի որոշում, ստուգել վահանաձև գեղձի ֆունկցիան, քանի որ Հայաստանում այդ խնդիրները շատ տարածված են:

-Իսկ ովքե՞ր են ռիսկի խմբում:

-Նախ՝ ժառանգական նախատրամադրվածություն ունեցողները, երբ ընտանիքում կան դեպքեր, բացի այդ՝ ավել քաշ, զարկերակային ճնշում, նստակյաց աշխատանք ունեցողները…

-Բժշկուհի՛, ի՞նչ կմաղթեք մեր ընթերցողներին:

-Կմաղթեմ մեր ընթերցողներին, որ հետևեն իրենց առողջությանը, զգոն լինեն և առողջ:

Բոլորս բավականին լավ գիտակցում ենք, որ առավել հեշտ է հիվանդությունը կանխարգելելը, քան բուժելը

Բժշկությունում ոչ ինվազիվ ախտորոշման ասպարեզում ուլտրաձայնային հետազոտությունը` ՈՒՁՀ, սոնոգրաֆիան, ամենաինֆորմատիվ մեթոդներից է: Այն լայնորեն կիրառվում է ամենատարբեր հիվանդությունների ախտորոշման համար, ինչին նպաստում են հետազոտման արդյունքների ճշգրտությունը, մեթոդի մատչելիությունը,  հակացուցումների բացակայությունը: Հետազոտության ժամանակ կիրառվող ուլտրաձայնային ալիքների չափաքանակը չի վնասում  մարդու առողջությանը: Ուլտրաձայնային հետազոտությունը կիրառվում է հիվանդությունների ախտորոշման, ախտաբանական գործընթացի պարբերական հսկողության և բուժման արդյունքների գնահատման նպատակով:  Ժամանակին արված հետազոտությունը թույլ է տալիս հայտնաբերել հիվանդությունը վաղ փուլերում և  կանխել դրա հետագա զարգացումը: Բոլորս Էլ գիտակցում ենք, որ առավել հեշտ է հիվանդությունը կանխարգելելը, քան բուժելը: http://bestgroup.am/ կայքի  զրուցակիցն է «Էրեբունի» կանանց վերարտադրողական առողջության կենտրոնի բժշկուհի-թերապևտ, սոնոգրաֆիստ  ԱՆՆԱ  ՓԻՐՈՒԶՅԱՆՆ է,  ով հոգատար է յուրաքանչյուր հիվանդի նկատմամբ, ունի հզոր կամքի ուժ և անկոտրում համբերություն: Իսկ բժիշկ լինելը նշանակում է ստանձնել շատ մեծ պատասխանատվություն, սիրել մարդկանց, ամեն հիվանդին մոտենալ յուրովի ու պատրաստ լինել՝ անելու առավելագույնը սեփական ուժերի գերլարման հաշվին։ Եվ քիչ չեն դեպքերը, երբ բժիշկն իր հիվանդի մասին գիտի ավելին, քան նրա շատ հարազատները:

-Նշենք, որ բժշկուհին հետազոտություններն  անցկացնում է  Canon Medical Systems ընկերության Aplio i800 վերջին սերնդի ախտորոշիչ  սարքով, որն  համարվում է աշխարհում լավագույն ուլտրաձայնային համակարգերից մեկը։Սարքի շնորհիվ արդեն հնարավոր է տեսնել նախկինում  «անտեսանելի» համարվող պատկերները:

- Ինստիտուտ ընդունվել եմ Ռուսաստանի Դաշնությունում,  այնուհետև ուսումս շարունակել՝ Երևանի Մխիթար Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարանում, որից հետո անցել եմ  ինտերնատուրա` բարձրագույն մասնագիտական կրթության, այնուհետև աշխատանքի եմ անցել «Էրեբունի» կանանց վերարտադրողական առողջության կենտրոնում որպես բժշկուհի-թերապևտ: Միաժամանակ դասավանդել եմ «Դեղաբանություն» առարկան «Էրեբունի» բժշկական քոլեջում: Ի դեպ, թերապիայի իմացությունն ինձ շատ է օգնում սոնոգրաֆիկ ախտորոշման մեջ: Մի քանի տարի հետո, թողնելով դասախոսական աշխատանքը, ընդունվել եմ կլինիկական օրդինատուրա՝ ռադիոլոգիայի ճյուղով, որից հետո անցել աշխատանքի որպես պրակտիկ սոնոգրաֆիստ: Ցանկացած բժիշկ պարտադիր այդ ուղին պետք է անցնի: Վերապատրաստումներ անցել եմ բավականին շատ, ընթացքում էլ արդեն ձեռք եմ բերել պրակտիկա, մասնագիտական փորձ: Պրակտիկան ձեռք է բերվում այն ժամանակ, երբ բժիշկն աշխատում է հիվանդի հետ, և միայն այդ ժամանակ բժիշկը բժիշկ է դառնում: Ամեն հիվանդ տարբերվում է մյուսներից, և ճիշտ է ասված, որ բժիշկը պետք է բուժի հիվանդին, այլ ոչ թե հիվանդությունը: Գիտելիքները, որ ձեռք ես բերել տեսականորեն, պրակտիկայում կիառվում է բազմաթիվ հիվանդների ախտորոշելուց հետո:

- Կարողանո՞ւմ եք  արդյոք համատեղել աշխատանքը վերապատրաստումների հետ:

- Իհարկե, եթե քեզ անհրաժեշտ է տվյալ վերապատրաստումը, ուրեմն պետք է որոշ ժամանակով կտրվես աշխատանքից, պարտադիր ժամանակդ տրամադրես նաև վերապատրաստումների:

- Գոյություն ունեն ախտորոշման բազմաթիվ մեթոդներ, կխնդրեինք նկարագրել սոնոգրաֆիա ախտորոշումը:

-Սոնոգրաֆիան բժշկության մեջ կարող ենք համեմատել ռենտգենի հետ, քանի որ դա ճառագայթային ախտորոշում է: Ասեմ, որ 20-րդ դարում բժշկության մեջ եղել են մի քանի հեղափոխություններ։ Դրանից մեկը ռենտգեն ճառագայթային մեծ գյուտի հայտնաբերումն է, որը մինչ օրս մեզ թույլ է տալիս ախտորոշում կատարել, իսկ  20 դարի սկզբում «Պինիցիլին» դեղամիջոցի հայտնաբերումն է: Ավելի ուշ զարգացում է ապրել ռադիոլոգիայի մյուս ճյուղը` ուլտրաձայնային հետազոտությունը, իսկ այս տարիներին՝ արդի «МRТ» և համակարգչային տոմոգրաֆիան: Սոնոգրաֆիայի դեպքում կարևոր է այն հանգամանքը, որ չկա ճառագայթային ծանրաբեռնվածություն։ Բացի այդ, գնային առումով այն ավելի մատչելի է, եթե համեմատում ենք մյուս հետազոտությունների հետ: Սոնոգրաֆիան այդ պահին մեզ շատ ինֆորմացիա է տալիս, բազմաթիվ օրգաններ կարող ենք հետազոտել. և՛ որովայնային խոռոչում խորը տեղակայված, և՛ մակերեսային օրգաններ: Կարելի է նշել վահանաձև գեղձի, կրծքագեղձի հետազոտությունները, որոնք այսօր շատ հրատապ են։ Կարող եմ առանձնացնել տղամարդկանց մոտ սեռական օրգանների հետազոտությունը, ինչպես նաև սրտի, պտղի ուլտրաձայնային հետազոտությունը, որը շատ կարևոր է պտղի զարգացման արատները կանխարգելելու համար: Մի խոսքով՝ ուլտրաձայնային հետազոտությունն այսօր բժշկության մեջ շատ կարևոր դեր ունի, իսկ ես էլ այն երջանիկ մարդկանցից եմ, ովքեր ունեն նոր դարաշրջանի տեխնիկա, որը թույլ է տալիս շատ ճշգրիտ ախտորոշում կատարել: Այսօր ախտորոշումը բժշկության մեջ շատ-շատ է զարգացել, որն էլ իր հերթին բերում է հիվանդության՝ ժամանակին կանխարգելմանը: Մեր հասարակության գիտակցության մեջ պետք է ամրապնդվի այն մտածելակերպը, որ անհրաժեշտ է ժամանակին հետազոտվել, որովհետև հիվանդությունը վաղ շրջանում հայտնաբերելը հիվանդի փրկությունն է: Մինչդեռ մեզ այցելում են խորը ստադիաներում, երբ արդեն հնարավոր չէ ոչինչ անել: Լավագույն տեխնիկան օգնում է բժշկին, լրացնում է նրա աշխատանքը, փոխում բժիշկների կյանքի որակը, աշխատանքը որոշ չափով հեշտացնում։  

-Լինո՞ւմ են դեպքեր, երբ հիվանդի մոտ  չարորակ ուռուցք հայտնաբերելու դեպքում հայտնում եք նրան իր հիվանդության մասին։

-Այդ հարցը մինչ օրս մնում է ինձ համար շատ-շատ ցավոտ: Շատ դժվար է հիվանդին ասել այդ լուրը, բայց դա բժշկի պարտականություն է, և պետք է անել այն առավելագույն զգուշությամբ ու հիվանդի համար հասկանալի լեզվով բացատրել հիվանդության լրջության աստիճանը, բուժման անհետաձգելիությունը: Եվ եկեք չմոռանանք, որ ուլտրաձայնային հետազոտությունը հանդիսանում է ախտորոշման առաջին օղակը, և որևէ գոյացություն հայտնաբերելիս մենք միշտ առաջարկում ենք ախտորոշման այլ տարբերակներ` «КТ», «МRТ» կամ գոյացության բիոպսիա: Պետք է յուրաքանչյուր հիվանդին յուրովի մոտեցում ցուցաբերել: Բժիշկը առաջնահերթ պետք է հոգեբան լինի: Կշեռքի  մի նժարին դրված է պատասխանատվությունը, մյուսին` այն գիտակցությունը, որ դու կարող ես հիվանդին օգտակար լինել, շատ դեպքերում էլ, ինչու ոչ, նաև կյանքը փրկել:

-Ներքին օրգանների հետազոտման նպատակով կատարվո՞ւմ են նախապատրաստական աշխատանքներ հիվանդի կողմից:

-Այո: Հիվանդը պետք է սոնոգրաֆայի գա սոված վիճակում, բնականաբար, դատարկ աղիներով, որպեսզի բժիշկն էլ կարողանա ճշգրիտ ախտորոշում կատարել: Իսկ միզապարկը պետք է լիքը լինի, քանի որ միզապարկը մեզ համար հանդիսանում է, այսպես ասած, հեղուկով լցված պատուհան, քանի որ ճառագայթը հեղուկի միջոցով շատ լավ է անցնում։

- Ամեն լավ մասնագետ պետք է ունենա լավ ուսուցիչներ, իսկ ո՞ւմ եք համարել և մինչ օրս համարում Ձեր ուսուցիչը:

-  Այդ առումով ես ինձ շատ բախտավոր մարդ եմ համարում, որովհետև ունեցել եմ շատ լավ ուսուցիչներ, որոնց էլ միշտ շնորհակալ եմ իմ մասնագիտական ուղու ու հասած արդյունքների համար: Իմ մասնագիտական գործունեության կայացման մեջ կարևորագույն դերակատարություն է ունեցել իմ ամենակարևոր ուսուցիչը՝ <<էրեբունի>> բժշկական կենտրոնի ղեկավար, պրոֆեսոր Հարություն Քուշկյանը: Շատ տարիներ առաջ, նա մեզ` երիտասարդ ուսանողներիս, իր հետ տանում էր վիրահատարան, և իմ կյանքի առաջին վիրահատությունը ես տեսա նրա կատարմամբ, որն էլ շատ ցնցող ու տպավորիչ ազդեցություն թողեց: Եվ այդ պահից սկսած՝ ես վստահ և հստակ որոշեցի, որ պետք է միանշանակ լավ բժիշկ դառնամ:

- Իսկ որպես վերջաբան ի՞նչ կցանկանայիք մեր ընթերցողներին:

 -Կոչ եմ անում բոլորին հետազոտվել ժամանակին՝ տարին գոնե երկու անգամ: Ընդ որում, պետք է կատարվի ընդհանուր ստանդարտ փաթեթ հետազոտություն: Իսկ  եթե մարդը ունենում է թեկուզ աննշան գանգատ, թող  անհապաղ դիմի բժշկի: Բժիշկներին էլ կցանկանամ կուռ առողջություն, սթրեսակայունություն, ամուր նյարդեր, և բժիշկ թող աշխատի այն մարդը, ով իր մեջ ունի այդ ներքին ուժը, այդ կոչումը, ով յուրաքանչյուր հիվանդի նկատմամբ ունի յուրովի մոտեցում, ինչը բուժման համար շատ կարևոր նախապայման է. բժշկի ասած մի խոսքը կարող ճակատագրական լինել:

Սիրելիներս, ուշադիր եղեք ձեր օրգանիզմի և առողջության նկատմամբ, գնահատեք կյանքը,  քանի որ այն Աստծո կողմից մեկ անգամ է մեզ ընձեռվում: Սիրեք ձեզ, որպեսզի շրջապատող մարդիկ էլ ձեզ սիրեն: 

Ճիշտը ժամանակին բժշկի դիմելն է  

Տե­սո­ղութ­յան խնդիր­ներ ու­նե­ցող մարդ­կանց թիվն ա­նընդ­հատ մե­ծա­նում է, զու­գա­հեռ տարեց­տա­րի կատա­րե­լա­գործ­վում են այդ խնդիր­նե­րի բուժ­ման մե­թոդ­նե­րը: Հա­յաս­տա­նում ակ­նա­բու­ժութ­յու­նը բժշկութ­յան ա­մե­նա­զար­գա­ցած ճյու­ղե­րից մեկն է հա­մար­վում, այս­տեղ պրո­ֆե­սիո­նալ բարձր մա­կար­դա­կով ի­րա­կա­նաց­վում են ակ­նա­բու­ժա­կան բո­լոր միջամտություն­նե­րը: Իսկ ոլորտի առաջատարը ժամանակակից սարքավորումներով, նորագույն տեխնիկայով հագեցած Ս.Վ. Մալայանի անվան ակնաբուժական կենտրոնն է, որտեղ աշխատում են բարձրակարգ մասնագետներ: Ակ­նա­բու­ժութ­յան եւ առողջապա­հութ­յան մի շարք այլ ո­լորտ­նե­րում Հա­յաս­տանն ու­նի մաս­նա­գի­տա­կան հզոր նե­րուժ թե´ ա­վագ, թե´ ե­րի­տա­սարդ սերն­դի մեջ, եւ ա­վագ սերն­դի բժիշկ­նե­րը պի­տի պատ­րաստ լի­նեն ի­րենց փոր­ձով ու հմտութ­յուն­նե­րով կիս­վել ե­րի­տա­սարդ­նե­րի հետ, ո­րով­հետեւ ե­րի­տա­սար­դի ստա­ցած տե­սա­կան գի­տե­լիք­նե­րը բա­վա­րար չեն, որ նա լավ մաս­նա­գետ դառ­նա: Բ­ժիշ­կն իր աշխա­տան­քին չպի­տի մո­տե­նա որ­պես զուտ գոր­ծո­ղութ­յան, քանի որ գործ ու­նի մար­դու հետ եւ պի­տի սի­րի մար­դուն, նրան ըն­դու­նի ինչ­պես ծնողի, զա­վակի, քրոջ կամ եղբոր: Ի­հար­կե, դա հեշտ չէ, եւ հենց այդ­տեղ է տար­բեր­վում «չբժիշ­կը» կո­չու­մով բժշկից: Մենք ու­նենք հրա­շա­լի, օ­րի­նա­կե­լի բժիշկ­ներ, ով­քեր ճա­նաչ­ված ու ըն­դուն­ված են հա­մաշ­խար­հա­յին բժշկա­կան հան­րութ­յու­նում:  

http://bestgroup.am/ կայքի  զրուցակիցն է ակնաբույժ-վիրաբույժ, Ս.Վ. Մալայանի անվան ակնաբուժական կենտրոնի անոթային պաթոլոգիայի բաժանմունքի վարիչ, բժշկական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ ԳԵՈՐԳԻ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԸ՝ հաճելի զրուցակից, բազմափորձ մասնագետ, ով մեծ ներդրում ունի մեր երկրի ակնաբուժության բնագավառում, վայելում է գործընկերների սերն ու հարգանքը, պացիենտների՝ վստահությունը: 

-Պարո՛ն Գրիգորյան, ո՞ր հիվանդություններն են «երիտասարդացում» ապրել:

-Կարելի է ասել՝ բոլոր: Օրինակ, եթե նախկինում կատարակտը հիմնականում ի հայտ էր գալիս 60 տարեկանից հետո, եւ այն համարում էինք ծերունական հիվանդություն, ապա հիմա այն միջին տարիքի, ոչ ծեր մարդկանց մոտ էլ է ի հայտ գալիս:

-Աչքի ճնշումը ինչի՞ կարող է հանգեցնել:

-Աչքի ճնշումը կարող է հանգեցնել կուրացման: Դա ներակնային ճնշման բարձրացում է, որ բերում է տեսանյարդի ատրոֆիայի: Նախկինում դա դատավճիռ էր, իսկ հիմա այդպես չէ, եւ ժամանակին հայտնաբերելու դեպքում իրականացնում ենք դեղորայքային, հարկ եղած դեպքում՝ նաեւ վիրաբուժական բուժում: Նոր մեթոդները մեզ թույլ են տալիս իջեցնել ճնշումը՝ օգտագործելով հատուկ զոնդեր, սարքեր, որոնք տեղադրվում են աչքի մեջ: Իհարկե, կա նաեւ ճնշման բարձրացում, որը չի բերում աստրոֆիայի: Որեւէ խնդրի դեպքում պացիենտն անմիջապես պետք է դիմի մասնագետի, սակայն, ցավոք, հայերիս բնավորությունն է, որ մինչեւ դանակը ոսկորին չի հասնում, բժշկի չենք դիմում: Հիվանդը պետք է ինքը շահագրգռված լինի ու ժամանակին ցուցաբերի համապատասխան մոտեցում, մինչդեռ շատ անգամ հիվանդը գալիս է բարձիթողի վիճակում, երբ արդեն չենք կարող բուժել ատրոֆիան:

-Կուրությունը բուժում ունի՞:

-Կա բուժելի, կա նաեւ անբուժելի կուրություն: Գլաուկոման անբուժելի է, բայց կատարակտի եւ մի շարք այլ հիվանդությունների դեպքում մենք փոխպատվաստումներ ենք կատարում, եւ դրանք բուժվում են: Ընդհանրապես մեզ մոտ առկա են ժամանակակից սարքավորումներ, տեխնիկա, իսկ բուժումն իրականացվում է ժամանակակից մեթոդներով:

-Տեսողության հիգիենայի մասին ի՞նչ կասեք:

-Անհրաժեշտ է տեսողության լարում պահանջող աշխատանքը պարբերաբար ընդհատել եւ հանգստացնել աչքերը, չպետք է երկար ժամանակ հեռուստացույց դիտել կամ աշխատել համակարգչով, պետք է գրել եւ կարդալ լավ լուսավորված պայմաններում: Չափից ավելի պայծառ կամ աղոտ լույսը կարող է վնասել աչքերը: Չի կարելի գրել կամ կարդալ չափից ավելի կռանալով գրքի կամ տետրի վրա: Աչքից հեռավորությունը պետք է լինի 25 սմ, գրելիս լույսը պետք է ընկնի այնպես, որպեսզի  ձեռքը ստվեր չգցի աշխատանքային մակերեսի վրա. աջ ձեռքով գրելիս՝ ձախ կողմից, իսկ ձախ ձեռքով գրելիս՝ աջ կողմից: Չի կարելի կարդալ պառկած վիճակում կամ շարժվող տրանսպորտում:

-Ի՞նչ կասեք պաշտպանիչ ակնոցների մասին:

-Պաշտպանիչ ակնոցներն անհրաժեշտ են թե՛ տանը տարբեր աշխատանքներ կատարելու, թե՛, իհարկե, պատերազմի դաշտում: Դա շատ լուրջ խնդիր է: Ես ունեցել եմ 160-ից ավելի աչքից վիրավորված զինվորներ, որոնք վնասվածքներ ստացել են հիմնականում պաշտպանիչ ակնոց չունենալու պատճառով: Այդ առումով մեր բանակը բացարձակապես անպաշտպան է եղել: Ունենք հիվանդներ, որոնց աչքի մեջ մեկից ավելի օտար մարմիններ կան, եւ ամենավատն այն է, որ 90 տոկոսով ականապայթունային վնասվածքներ են, ռումբեր, ականներ եւ հիմնականում ժամանակակից մետաղներ են օգտագործվել՝ պղնձյա եւ այլն, որոնք մագնիսային չեն, ու նրանց հետ աշխատելը շատ դժվար է: Միջազգային վիճակագրությամբ լավագույն վիրաբույժներն իրենց կյանքում 3-5 օտար մարմին են հեռացրել պինցետով, իսկ մենք, եթե չեմ սխալվում, մի 40 հատ հեռացրել ենք: Նախկինում գոյություն ուներ, այսպես ասած, ռուսական համակարգ, որը կոչվում էր հիվանդների փուլային տարհանում (էվակուացիա) ռազմի դաշտից: Գնում էին, տանում վիրավորներին, ինչ-որ մի տեղ հավաքում, ապա այնտեղեց մեքենայով տանում առաջին օգնության կենտրոն, հետո՝ մեկ այլ տեղ, ապա վերջապես՝ հոսպիտալ: Մինչդեռ ամերիկացիները հիմար չէին, որ ուղղաթիռով միանգամից հոսպիտալ էին տանում, եւ լավ է, որ նույնը մեզ մոտ արվեց այս պատերազմի ժամանակ: Փառք ու պատիվ մեր շտապօգնության վարորդներին, որոնք բավականին արագ վիրավորներին հասցրեցին բուժկետեր, հոսպիտալներ: Առաջին պատերազմի ժամանակ մենք ունեցանք բազմաթիվ թարախակալման, այլ բորբոքային դեպքեր, որոնք կախված էին ուշացման հետ, իսկ այս պատերազմի ժամանակ դրանք շատ քիչ էին: Շատ արագ վիրավորներին բերում էին հոսպիտալային բազաներ՝ Սիսիան, Գորիս, մեր հոսպիտալը եւ արդեն այնտեղից տեղափոխում էին համապատասխան ակնաբուժական կլինիկաներ (եթե ակնաբուժական խնդիր էր միայն):

-Կա՞ այնպիսի հետազոտման մեթոդ, որ աչքի մասին ընդհանուր պատկերացում է տալիս, թե՞ համակցված մեթոդ է պետք իրականացնել:

-Առաջ շատ հետաքրքիր մեթոդ ունեինք. մեր գործընկեր Լեւոնը, որ գնաց ԱՄՆ, հեռուստատեսությամբ մի երկու բառ էր ասում, ապա ցույց տալիս տեսադաշտի պատկերը եւ դիմում հեռուստադիտողին. «Հիվանդնե՛ր, ստուգեք ձեր տեսողությունը»: Դա մի մեթոդ էր, որը թույլ էր տալիս որոշ հիվանդների անմիջապես դիմել բժշկի: Օրինակ, գլաուկոմայի ժամանակ այդ տեսադաշտը նեղանում է: Հիմա, երբ ինտերնետը կա, հազարումի բան կարդում են եւ ինչ-որ քայլեր ձեռնարկում, սակայն ճիշտը, իհարկե, ժամանակին բժշկի դիմելն է:  

-Իսկ որպես վերջաբան ինչ կմաղթեք մեր հանրությանը:
-Սա մեր հայրենիքն է, եւ ոչ ոք այն չի կառուցի մեր փոխարեն: Որքան պատասխանատու եւ  սրտացավ վերաբերմունք ցուցաբերենք ամենքս մեր իսկ աշխատանքում, այնքան մեր հայրենիքն ավելի ծաղկուն կլինի: Բոլորին առողջություն եմ մաղթում: