Մարդը ինքն է որոշում, թե ինչ է ցանկանում. առողջ ապրի՞, թե հիվանդանա

Ճառագայթային բուժումն իոնիզացնող ճառագայթները կիրառվում են ուռուցքային և որոշ ոչ ուռուցքային հիվանդությունների բուժման նպատակով: Այն չարորակ ուռուցքների բուժման հիմնական եղանակներից է: Զարգացած երկրներում չարորակ նորագոյացություններով հիվանդների ավելի քան կեսն իրենց բուժման ընթացքում ստանում է ճառագայթային բուժում: Մի շարք դեպքերում, օրինակ` մաշկի, ստորին շրթունքի, գլխի և պարանոցի ուռուցքների, կերակրափողի, արգանդի վզիկի քաղցկեղի բուժման դեպքում ճառագայթային բուժումը կարող է լինել բուժման հիմնական կամ միակ եղանակը` ապահովելով հիվանդների մեծ մասի լիովին առողջացումը: Այլ դեպքերում ճառագայթային բուժումը կիրառվում է որպես օժանդակ բուժում` բուժման այլ եղանակների հետ զուգակցված, կամ որպես ամոքիչ միջոցառում` հիվանդի կյանքը երկարացնելու և կյանքի որակը բարելավելու նպատակ:

 Մեր զրուցակիցն է ռադիացիոն ուռուցքաբան, բժշկական գիտությունների դոկտոր, Առողջապահության ազգային ինստիտուտի ուռուցքաբանության ամբիոնի պրոֆեսոր, Ֆանարջյանի անվան Ուռուցքաբանության ազգային կենտրոնի ճառագայթային ուռուցքաբան Ներսես Քարամյանը: Լինելով ճանաչված և հարգված բժիշկ, որպես իր ժողովրդի նվիրյալ զավակ՝ նա երկար տարիների դժվարին աշխատանքային գործունեությամբ, հարուստ կենսագրությամբ մեծապես նպաստել է Հայաստանի առողջապահական համակարգի կայացմանն ու զարգացմանը:  Մեր զրուցակցի համար բժիշկ լինելը վեհ կոչում է, իսկ կատարած մեծածավալ աշխատանքը` իր առջև դրված նպատակի իրականացում:

-Պարոն Քարամյան, խոսենք Ձեր գործունեության մասին. ի՞նչ ծառայություններ են մատուցվում ձեր բաժանմունքում:

-Ասեմ, որ տեղափոխվել եմ  Ֆանարջյանի անվան ուռուցքաբանության ազգային կենտրոն` իմ սիրելի ու հարազատ օջախ, որտեղ որ ես իմ առաջին քայլերն եմ արել, և ցանկությունս է, որ ես իմ լուման ու ներդրումն ունենամ մեր ոլորտի էլ ավելի զարգացման մեջ: Աշխատում եմ որպես ճառագայթային ուռուցքաբան և իրականացնում նույն գործունեությանը, ինչով մինչ այդ զբաղվում էի, և ընդ որում ցանկացած արհեստավարժ մասնագետի համար էական չէ, թե որտեղ է իրականացնում իր գործունեությունը։ Այսօր Ուռուցքաբանության ազգային կենտրոնում տնօրինության և Առողջապահության նախարարության  համատեղ ջանքերով լուրջ աշխատանքներ են տարվում, և շատ շուտով կենտրոնը կհամալրվի նոր սարքավորումներով: Եվ  հուսով ենք, որ բուժումը  համամատաբար մատչելի պետք է լինի բնակչության սոցիալական բոլոր շերտերի համար: Իհարկե, ես իրավասու չեն գնային քաղաքականությունը երաշխավորել, բայց ամեն դեպքում հույս ունենք, որ բուժօգնությունը կլինի պետպատվերի սահմաններում կամ նվազագույն գներով։

-Բժիշկ, արդյո՞ք հնարավոր է միայն ճառագայթային թերապիայի միջոցով բուժել որոշ ուռուցքային հիվանդություններ։

-Այո, իհարկե կան որոշ պաթոլոգիաներ, որոնց դեպքում թիվ մեկ բուժօգնությունը ճառագայթային թերապիան է, թեև կան նաև մի շարք պաթոլոգիաներ, որոնց դեպքում ընտրությունը թողնվում է պացիենտին։ Այսինքն` կան այլընտրանքային տարբերակներ` օրինակ` վիրահատական միջամտություն: Հիվանդը պետք է իրազեկված լինի բոլոր հնարավոր բուժմոտեցման տարբերակների և հիվանդության մասին, պետք է բժշկի կողմից մատչելի բացատրվի, որ հիվանդը ինքը որոշի, թե որ տարբերակն է ընտրում։ Եթե վիրահատվի, միգուցե կհանդիպի հետվիրահատական բարդությունների, իսկ  եթե ընտրի ճառագայթային թերապիան, ստանալով երկարատև բուժում, բնականաբար բարդությունների հավանականությունը ցածր կլինի։  Երկու բուժմոտեցումների արդյունավետությունը գրեթե հավասարաչափ է։

-Կան արդո՞ք հակացուցումներ ճառագայթային թերապիայի համար։ Ճառագայթային թերապիան հիվանդից ի՞նչ է պահանջում։

-Ճառագայթային թերապիայի ժամանակ բնականաբար կարող են լինել հակացուցումներ, բայց դրանք շատ քիչ են և հիմնականում պայմանավորված են  հիվանդության  ծանրության աստիճանով։ Նախևառաջ հիվանդը պետք է պարզ պատկերացնի, իրազեկված լինի ամբողջ բուժման ընթացքի մասին. ի՞նչ կողմնակի ազդեցություններ են հնարավոր  բուժման ընթացքում, ե՞րբ են դրանք վերանալու, սպասվում են արդյո՞ք այլ բարդություններ, պետք է բացատրվի բուժման օգտակարության մասին, թե ինչ արդյունքի կհասնենք այդ բուժումից հետո։  Պետք է հստակ հասկանան, թե ինչու է իրենց ցուցված ճառագայթային թերապիան, ուղղակի պետք է ճիշտ և մատչելի բացատրել իրենց ամեն մի քայլը։

-Տեղյակ ենք, որ մասնակցել եք ԱՄԷ-ում կայացած կոնֆերանսին, ի՞նչ տվեց  այդ կոնֆերանսը Ձեզ:

 -Ինձ համար մեծ պատիվ և հաճելի իրողություն էր, որ ես և իմ գործընկերը փորձեցինք ամփոփել մեր 4 տարիների կատարած աշխատանքը: Հետազոտությունը կատարվել էր բոլոր գիտաբժշկական սահմանված օրենքների համաձայն, իհարկե`  փոքր թվերով, քանի որ մենք ունենք քիչ թվով հիվանդներ, սակայն` լավ արդյունքներ։ Մեր մասին տպագրվել էր ամսագրում, որը հասանելի էր դարձել ԱՄԷ-ում  կազմակերպվելիք  կոնֆերանսի կազմակերպիչներին, որոնք էլ ինձ հրավեր ուղարկեցին` մասնակցելու այդ կոնֆերանսին։ 2023թ. դեկտեմբերի 1-ին կայացավ այդ միջազգային կոնֆերանսը, տևեց 2 օր, մասնակցում էին մոտ 30 երկրների ներկայացուցիչներ։ Հաճելի փաստ էր, որ մարդիկ տեսան և գնահատեցին մեր աշխատանքը։  Թեման կրկնակի ճառագայթման թեման էր: Եթե նախկինում ընդունված էր, որ եթե հիվանդը  մեկ անգամ ճառագայթային թերապիա է ստացել, ապա նույն հատվածում այն կրկնել չէր կարելի։ Մեր կողմից իրականացված ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ որոշ, հատուկ պաթոլոգիաների դեպքերում կրկնակի ճառագայթումը պացիենտի համար կարելի է անցկացնել անվտանգ՝ հասնելով բավականին դրական արդյունքների։

Ամբողջ աշխարհում կատարում են նման հետազոտությունները, բայց դրանք առայժմ փոքր թիվ են կազմում։

-Ձեր կարծիքով` ռադիոթերապիան զարգացած է արդյո՞ք մեր երկրում։

-Հուրախություն մեզ` գնալով էլ ավելի է զարգացում ապրում։ Հավատացեք, ես միայն ուրախ կլինեմ այդ առումով: Ինչքան նոր կենտրոններ բացվեն, գերժամանակակից սարքավորումներով համալրվեն կենտրոնները, այնքան այն ավելի կնպաստի առողջ հասարակություն զարգացմանը։ Վստահորեն կարող եմ ասել, որ   մեր և այլ բուժկենտրոններ  աշխատում են այդ ուղղությամբ։

-Ի՞նչ կասեք նեղ մասնագիտացված ասոցիացիաների մասին:

-Ասոցացիաները բժիշկներին հնարավորություն են տալիս լինել միշտ նորարարությունների զարկերակի վրա, ստեղծվում են տարբեր տեսակի ուղեցույցներ, հրահանգներ, պահանջներ։ Ես բավականին ուսումնասիրել եմ ասոցիացիաների գործունեությունը։ Կան երկրներ, որտեղ մասնագիտական ասոցիացիաները նույնիսկ կարող են իրենց կամքը թելադրել Առողջապահության նախարարությանը։ Օրինակ` Պարսկաստանում ականատես եմ եղել, թե ինչ լուրջ դեր ունի իրենց երկրում ուռուցքաբանության ասոցիացիան: 5 տարբեր ասոցիացիաներ կային, որոշեցին միացնել դրանք և ստեղծել հզոր և ամուր ուժ առողջապահության ոլորտում, և ամեն հարցում ուռուցքաբանության մեջ թելադրում են իրենց քայլերը։

-Ռադիոթերապիա նշանակելուց հետո հիվանդը հրաժարվում է այդ բուժումից, ո՞րն է լինելու ձեր հետագա քայլը: Որքանո՞վ  է  հիվանդի տրամադրվածությունը ազդում  բուժման  արդյունքի վրա, կա՞ հոգեբանական գործոն:

-Իրականում իրենց ամեն մի որոշում պետք է հիմնավորված լինի։ Եթե պացիենտն ունի կոնկրետ և հիմնավորված պատճառներ, ինչի համար, որն ինքը հրաժարվում է այդ բուժօգնությունից, ապա մենք որևէ իրավունք չունենք միջամտման, և մենք մեր քայլերը կատարում ենք` համաձայն պացիենտի որոշման։ Եթե պացիենտը ոչ հիմնավորված է հրաժարվում, ուղղակի լինում են հոգեբանորեն ընկճված վիճակներ, մեր հետագա քայլը պետք է լինի ճիշտ բացատրել իրավիճակը, շատ անգամ հարազատների օգնությունն է անհրաժեշտ լինում, քանի որ հաճախ հիվանդը հոգնում է անցնել այդ երկարատև ճանապարհը հիվանդության հետ կռիվ տալու համար։ Անհատական մոտեցում պետք է ցուցաբերել հիվանդներին` յուրաքանչյուրին մոտենալով առաջին հերթին որպես հոգեբան։ Մեզ հետ ՈՒԱԿ-ում աշխատում են նաև հատուկ հոգեբաններ, որոնք վարում են նման խնդիրներ ունեցող բուժառուներին բուժման ամբողջ ընթացքում։

-Ըստ Ձեզ` հիվանդին պե՞տք է տեղեկացնել իր հիվանդության մասին։

 -Այո, միանշանակ, իրազեկումը պետք է և պարտադիր է` ուղղակի մի քիչ շրջանցելով, ոչ թե ուղիղ հայտնել եղելությունը։ Շատ ժամանակ հարազատները չեն թողնում մեզ ճշմարտությունն  ասել պացիենտին, բայց իմ անձնական կարծիքն է, որ  հիվանդը պետք է տեղյակ լինի իր հիվանդության մասին։ Պետք է կայանա պացիենտ-բժիշկ համագործակցությունը։ Կարծում եմ՝ եթե հիվանդը տրամադրվում է հաղթանակի, դա ավելի հեշտ է տրվում, քան դեպրեսիվ ու ոչնչի չհավատացող հիվանդների դեպքում: Դա գործնականում էլ ենք զգում. բարդություններ հաղթահարելը ավելի հեշտանում է դրական տրամադրվածության պարագայում: Այն հիվանդը, ով ուզում է բուժվել, բուժվում է:

-Ի՞նչ կասեք մեզանում դիմելիության մշակույթի մասին, ի՞նչ մակարդակի վրա է այն այսօր:

-Գնալով զարգացում է ապրում, մեծ դեր ունեն լրատվական և տեղեկատվական դաշտերի դերը, ինչու չէ նաև սոցիալական հարթակները, բժիշկների մասնագիտական էջերը, որը մեծ դեր ունի մարդկանց իրազեկված լինելու համար, զգոնությունը մարդկանց մեջ մեծացել է, այն գնալով բարձրանում է։ Պրակտիկորեն բոլոր ուռուցքային հիվանդություններն են երիտասարդացում ապրել, հիվանդությունների ընթացքը երիտասարդ տարիքում ավելի ագրեսիվ ընթացքով է լինում, քանի մեծ տարիքում։  70-80 անց հիվանդների մոտ հիվանդությունների ագրեսիվությունը բարձր չէ։ Իրենց ավելի հեշտ է բուժել։ Երիտասարդների դեպքում  պատրաստ ենք ամբողջ մեր զինանոցը   կիրառել։ Մեր տեղեկագրում, որը տարեկան լույս է տեսնում,  մանրամասն  ներկայացվում է հիվանդությունների վիճակագրությունը։ /Առողջություն և առողջապահություն վիճակագրական տարեգիրք/

-Որքանո՞վ եք ճիշտ համարում քաղցկեղով հիվանդին հիվանդության մասինտեղեկացնելը, 

ո՞ր դեպքում է առավել արդյունավետ բուժումը: 

-Գլոբալ առումով համարում եմ, որ ցանկացած մարդ պետք է իմանա իր խնդրի մասին, որոշում կայացնելու մեջ մեծ դերը իրենը պիտի լինի, այլ ոչ թե միայն հարազատներինը: Կոնկրետ Հայաստանում երկարատև մոտեցում է պահանջվում: Քաղաքակիրթ բոլոր երկրներում, հիմնականում առաջին օրը, երբ ախտորոշվում է հիվանդությունը, բժիշկները, հոգեբանները, սոցիալական աշխատողները բացատրում են ամեն ինչ՝ հիվանդության բուժման ուղղությունը, սպասվող բարդությունները և այդ ամենը համաձայնեցնում են հիվանդի հետ: Ցավոք, այստեղ այդպես չէ: Հաճախ որոշումը կայացնում են հարազատները և ուղղորդում են բժշկին, թե ոնց շփվի հիվանդի հետ: Չնայած հաճախ ստացվում է համոզել, հասկացնել, որ գոնե ինչ-որ չափով հիվանդը տեղյակ լինի` ինչի մասին է խոսքը, և ինչ բուժում է սպասվում իրեն:  

-Որպես վերջաբան ի՞նչ կմաղթեք, կհորդորեք հասարակությանը:

- Ինձ համար իրականում ողջունելի է առողջապահության ոլորտի յուրաքանչյուր զարգացում, նոր կենտրոնների բացումը, ախտորոշիչ ծառայությունների զարգացումը, որը  շատ բարձր մակարդակի վրա է այսօր: Բուժական մեթոդների զարգացումը քիմիա- ճառագայթային և վիրաբուժական մեթոդները այսօր բարձր մակարդակի վրա են։ Մենք մեր բժշկությամբ ոչ մի երկրի չենք զիջում։

Մեր հասարակությանը մաղթում եմ առողջություն, ողջախոհություն և հաղթանակներ, որոնք  մեզ հիմա շատ են պետք: Մարդը ինքն է որոշում, թե ինչ է ցանկանում. առողջ ապրի՞, թե հիվանդանա: Հիվանդը կա՛մ հավատում է իր բժշկին, կա՛մ չի հավատում, ընտրությունը իրենն է: Առողջ մարդը կհասնի ամեն ինչի, կարարի, բայց եթե առողջ չէ, ամեն ինչ տուժում է: Իսկ առողջ լինելու համար պետք է վարել առողջ կենսակերպ և հարկ եղած դեպքում  ժամանակին դիմել համապատախսան մասնագետի օգնությանը: Կցանկանամ, որ մեր հասարակությունը զգոն լինի: Մենք կրել ենք դառը պարտություն, և մեր հիշողության մեջ այն դեռ երկար դաջված կմնա, ու ժամանակ է պետք, որպեսզի երկիրն ապաքինվի: Հույս ունեմ, որ այդ կորուստը մեզ կմիավորի, ու մեր երկիրը իր ծաղկունքը դեռ կապրի, քանի որ մեր ազգը արժանի է լավագույնին: Մենք դեռ պիտի հասնենք մեր նվիրական երազանքների երկրին:  

Եվ հարցազրույցի  վերջում կցանկանամ սրտիցս բխած մի բան ասել՝ «Ես իմ հայ ազգի ցավը տանեմ: Մենք պետք է ապրենք ու արարենք խաղաղ ու ապահով երկնքի ներքո, ստեղծագործենք, աշխատենք, սովորենք, պայքարենք միմյայն անվտանգ պայմաններում։ Մաղթում եմ, որ աշխարհի բոլոր ծայրերում ապրող ազգակիցներս լինեն ապահով, անվտանգ կենսագործունեության մեջ։

Մենք հնարավորինս ձգտում ենք համապատասխանեցնել բուժման ստանդարտները եվրոպական և ամերիկյան ստանդարտներին

Յուրաքանչյուր մարդ կյանքի մի փուլում  փորձում է վերագնահատել իր աշխատանքը: Եվ գալիս է մի պահ, երբ զգում ես, որ տվյալ ոլորտում հնարավոր ամեն բան արել ես ու նոր բան ասելու, անելու, ստեղծելու կարիք ունես: Կարծում ենք` այս մոտեցումը բնորոշ է բոլոր ոլորտներում աշխատող նվիրյալ մարդկանց, ավելին` այն կենսական անհրաժեշտություն է:

Մեր զրուցակիցն է oրթոպեդ-վնասվածքաբան,  թիվ 2 բուժմիավորման վնասվածքաբանության ծառայության ղեկավար Բագրատ Բավեյանը:

Փորձառու բժշկի գործունեության արդյունքում բազմաթիվ մարդիկ են առողջացել, ներդրվել են բուժման ժամանակակից ու արդյունավետ մեթոդներ: Մարդկային ու մասնագիտական բարձր որակներ ունեցող բժիշկը անհատական մոտեցում է ցուցաբերում յուրաքանչյուր հիվանդի նկատմամբ, և հիվանդները հեռանում են` կյանքի նկատմամբ հավատը վերագտած ու երախտապարտ:

-Բժիշկ, կցանկանայինք մեր ընթերողների համար տարբերակել հոդախախտի և կոտրվածքի տարբերությունը։

- Դրանք տարբեր պաթոլոգիաներ են։ Հոդը  երկու ոսկրերի միացման հանգույցն է։ Կան հոդերի և հոդակցումների մի քանի տեսակներ։ Հոդախախտն այն է, երբ  խախտվում է հոդի ամբողջականությունը, այսինքն՝ մեկ ոսկրի հոդակցող հոդային մակերեսը դուրս է գալիս մյուս հոդային մակերեսից, և խախտվում է  հոդամակերեսների համապատասխանելիությունը։ Իսկ  կոտրվածքը  ոսկրի ամբողջականության խախտումն է, արտաքին և ներքին շերտերի վնասումը։  Երկու դեպքում էլ ազդող ուժը  այնպիսին է լինում, որ առաջացնում է հոդախախտ կամ կոտրվածք։ Հոդախախտը համարվում է սովորութային, երբ առաջանում է փոքր ուժի ազդեցությամբ կամ նույնիսկ անզգույշ շարժման հետևանքով: Վերջինս պայմանավորված է հոդերը կազմող կապանաջլային ապարատի նախնական`առաջնային վնասումից առաջացած թուլությունով, երբ լիարժեք չի վերականգնվում վնասված հոդը կայունացնող ապարատը: Վերը թվարկվածներից բացի, կան նաև բնածին հոդախախտեր, որոնք նույնպես  բավականին տարածված են:  Լինում են նաև այնպիսի դեպքեր, երբ  զուգակցվում են կոտրվածքը հոդախախտի հետ, այսինքն` ոսկրի կոտրվածքը կարող է լինել և հոդամակերես կազմող հատվածում կամ դրանից դուրս, սակայն միաժամանակ խախտվում է հոդը կազմող երկու ոսկրերի հոդամակերեսների համապատասխանելիությունը։ Իրականում բոլորը կոտրվածքներն էլ իրենցից վտանգ են ներկայացնում, սակայն  գանգի ոսկրերի կոտրվածքները կարող են անմիջապես կյանքի համար սուր վտանգ ներկայացնել։ Կամ, եթե ոսկրաբեկորները տեղակայվում և տեղաշարժվում են այն գոտիներում, որտեղ տեղակայված են խոշոր անոթներ, նյարդեր, բնականաբար կարող են առողջության համար լուրջ վտանգ ներկայացնել։ Բացի դրանից, որքան ոսկորը  մեծ է, ցավային ռեակցիան ավելի արտահայտված է  լինում, և դրանից առաջացող վնասվածքային շոկը նույնպես ավելի արտահայտված է լինում, ինչպես նաև արյան կորուստը, որը միշտ ուղեկցում է ոսկրերի կոտրվածքներին: Այս բոլորը կարող են բերել բազմաթիվ խնդիրներ։ Խոշոր խողովակավոր ոսկրերի` օրինակ ազդրոսկրի կամ սրունքի ոսկրերի կամ նույնիսկ բազուկոսկրերի կոտրվածքների ժամանակ կարող են առաջանալ այնպիսի բարդություններ, ինչպիսիք են տրոմբոէմբոլիկ բարդությունները, ճարպային էմբոլիան։ Իրականում շատ մեծ վտանգ են ներկայացնում կոնքի ոսկրերի կոտրվածքները, որոնք տափակ ոսկրեր են, սակայն դրանց կոտրվածքի ժամանակ մեծ քանակությամբ արյան կորուստ է դիտվում, նաև կարող է ուղեկցվել կոնքի ամբողջականության խախտմամբ, ինչպես նաև փոքր կոնքի օրգանների վնասմամբ, օրինակ` միզապարկի վնասում: Այս դեպքում տրավմատիկ շոկ զարգանալու հավանականությունը ավելի բարձր է, արյան կորուստը` մեծ։

-Ի՞նչ է արթրոզը:

-Օստեոարթրոզ, դեֆորմացնող օստեոարթրոզ (ԴՕԱ), արթրոզ, օստեոարթրիտ-հոդերի դեգեներատիվ դիստրոֆիկ հիվանդություն է, որի հիմքում ընկած է հոդերի աճառային հյուսվածքի ախտահարումը։ Օստեոարթրոզը հոդերի քրոնիկ ախտահարումն է, որը բնորոշվում է հոդաճառի ախտահարումով և քայքայմամբ։ Այն զուգակցվում է ոսկրային հյուսվածքի գերաճով՝ օստեոֆիտերի առաջացումով։ Ախտահարվում են նաև հոդի շրջակա փափուկ հյուսվածքները։ Հիվանդությունը բնորոշվում է հոդացավով, հոդի կարկամությամբ և հոդի ֆունկցիայի խանգարումով։  Դեգեներատիվ դիստրոֆիկ փոփոխությունների հիմքում ընկած է աճառային հյուսվածքի ախտահարումը, հետագա բորբոքային ռեակցիայով։ Միաժամանակ տեղի է ունենում ոսկրային հյուսվածքի դեֆորմացիա։ Այդ պատճառով է, որ հիվանդությունը անվանում են օստեոարթոզ, օստեոարթրիտ կամ դեֆորմացնոզ արթրոզ։ Հիմնականում պաթոլոգիկ պրոցեսը ընգրկում է մեկ կամ երկու հոդ, հազվադեպ դիտվում է բազմակի հոդերի ախտահարում։ Տարբերում են առաջնային և երկրորդային օստեոարթրոզ։ Առաջնային օստեոարթրոզի դեպքում հիվանդության առաջացման պատճառը հաճախ հնարավոր չէ պարզել։ Երկրորդային օստեոարթիտը զարգանում է որպես այլ հիվանդության, զարգացման արատի, նյութափոխանակության խանգարման կամ վնասվածքի հետևանք։

Օստեոարթրոզը հոդերի ախտահարման ամենատարածված ձևն է։ Տարբեր երկրներում արթրոզի տարածվածությունը կազմում է ընդհանուր բնակչության 5-7%: Տարիքի հետ հիվանդության զարգացման հավանականությունը աճում է։ Կարող են ախտահարվել ոտնաթաթի, դաստակի, ողնաշարի հոդերը, սակայն հենաշարժական համակարգի ֆունկցիայի խանգարման առումով առավել վտանգավոր են կոնքազդրային, ծնկան, սրունքթաթային և ուսային հոդերի արթրոզները։ Արթրոզի զարգացման ռիսկի գործոններն են տարիքը, իգական սեռը, ժառանգական նախատրամադրվածությունը, գերքաշը, մասնագիտական և սպորտային գերծանրաբեռնվածությունը։ Միաժամանակ գերքաշը նպաստում է ինչպես հիվանդության առաջացմանը, այնպես էլ վերջինիս արագ խորացմանը։ Չբուժելու դեպքում տեղի է ունենում հոդաճառների քայքայում, որը հանգեցնում է ախտահարված հոդի անշարժացմանը՝ անկիլոզի, կամ նոր հոդակցման ձևավորման՝ հոդի ոչ բնական շարժունակությամբ։  Արթրոզ հիվանդությանը բնորոշ է պրոգրեսիվ ընթացքը, այդ պատճառով վաղ հայտնաբերումը հնարավորություն է տալիս դանդաղեցնել հիվանդության  ընթացքը և հնարավորինս հետաձգել վիրահատական բուժումը։ Հիվանդության սկզբնական շրջանում արդյունավետ կարող են լինել բուժական ֆիզկուլտուրան և կենսակերպի փոփոխությունը։ Բուժական ֆիզկուլտուրան պետք է ուղղված լինի մկանների ամրացմանը։ Հատկապես կարևոր է ախտահարված հոդի շրջակա մկանների ամրացումը։ Միաժամանակ պետք է կարգավորել սննդակարգը. քաշի ավելցուկի դեպքում նվազեցնել այն։ Հիվանդների ֆիզիկական ակտիվությունը չպետք է սահմանափակվի, սակայն անընդմեջ ոտքի վրա մնալու ժամանակը պետք է լինի մինչև 30-40 րոպե։ Ցավերը մեղմելու և հոդի բորբոքումը բուժելու նպատակով նշանակվում են ոչ ստերոիդային հակաբորբոքիչներ։ Վերջիններիս օգտագործումը՝ չափաբաժինը և տևողությունը, պետք է համաձայնեցված լինի բժշկի հետ։ Հիվանդության վաղ շրջանում արդյունավետ են նաև կորտիկոստերոիդների և հիալուրոնաթթվի պրեպարատների ներհոդային ներարկումները։ Հիվանդության խորացման դեպքում, երբ բուժման վերը նշված եղանակները չեն տալիս բավարար արդյունք, և առկա է հոդի ֆունկցիայի արտահայտված խանգարում, հիվանդի աշխատունակության և շարժունակության կտրուկ նվազում, իրականացվում է ախտահարված հոդի էնդոպրոթեզավորում, որը հնարավորություն է տալիս վերականգնել հոդի բավարար շարժունակությունը, հանել ցավային համախտանիշը՝ այդպիսով բարելավել հիվանդների կյանքի որակը։

 -Ըստ Ձեզ` ո՞ր հիվանդություններն են երիտասարդացում ապրել։

-Հիմնականում` արթրոզը, չնայած նախկինում էլ այն հանդիպում էր նաև երիտասարդ տարիքում, բայց նախկինում պատճառագիտությունն այլ էր: Կարող են լինել բնածին, վնասվածքներից հետո առաջացած արթրոզները, բայց վերջին տարիներին արթրոզները երիտասարդացում են ապրել, և փորձը ցույց է տալիս, որ կովիդ 19 համաճարակից հետո դիտվել է արթրոզների երիտասարդացում, միգուցե,  հոդամակերեսները կազմող հատվածներում սնուցման խանգարման արդյունքում:

-Կան արդյո՞ք նորարարական բուժմոտեցումներ ձեր ոլորտում։

-Ինչպես բժշկության բոլոր ճյուղերում, բնականաբար նաև վնասվածքաբանության և օրթոպեդիայի ոլորտում նույնպես բուժման նորարարական մեթոդներ են կիրառվում` նոր իմպլանտների տեսակների ներգրավմամբ, որոնք թույլ են տալիս ավելի փոքր ինվազիվ միջամտության միջոցով ստանալ ոսկրերի կոտրվածքների բուժում, կայուն ֆիքսացիա: Հոդերի էնդոպրոթեզավորման մեջ նոյնպես մշակվում են նոր տեխնոլոգիաներ, որոնք հնարավորինս կարող են երկարացնել իմպլանտների ծառայելու ժամկետները  և  հետվիրահատական շրջանում հիվանդներին թույլ տան ավելի ակտիվ լինել և մոտենալ այն ակտիվությանը, որն  ունեցել են մինչև հիվանդությունը։

-Դուք վնասվածքաբանության ասոցիացիայի անդամ եք, ըստ Ձեզ, ի՞նչ են տալիս ասոցիացիաները բժիշկներին։

 -Ասոցիացիաները շարժիչ ուժ են` փորձի փոխանակման ու նորարարական մեթոդների կիրառման, ինչպես նաև տվյալ ոլորտի զարգացմանն ուղղված ծրագրերի մշակման առումով։ Ասոցիացիաները ունեն նաև վերահսկող ֆունկցիա, որով իսկ վերահսկում և բարձրացնում են բուժման որակը։ Հայաստանում գործող մեր նեղ մասնագիտական ասոցիացիան ստեղծված է  վերը նշված նպատակներով. գիտական մոտեցումներ, քննարկումներ մասնագիտական նոր մեթոդների զեկույցներ, բժիշկների փորձի  փոխանակություն:

 -Ձեր կարծիքով՝ մեր բժշկությունը արդյոք համընթա՞ց է եվրոպական չափանիշներին:

-Կարող եմ ասել` այո, մենք հնարավորինս ձգտում ենք համապատասխանեցնել բուժման ստանդարտները եվրոպական և ամերիկյան ստանդարտներին: Իհարկե կան նաև նեղ  ուղղություններ, որտեղ դեռ մենք չունենք մեծ առաջընթաց, բայց դա էլ պայմանավորված է պահանջով, քանի որ բնակչության թիվը մեծ չէ, և կան  որոշակի պաթոլոգիաներ, որոնք մեր պրակտիկայում այդքան էլ հաճախ չեն հանդիպում։ Իսկ այն հիվանդությունների մասով, որոնք հաճախ են հանդիպում, մեր մոտեցումները միանշանակ համապատասխանում են եվրոպական ստանդարտներին։ Մենք միշտ գտնվում ենք նորարարությունների զարկերակի վրա, տեղեկացված ենք համաշխարհային նորություններին, ինչպես նաև մասնակցում ենք կոնֆերանսների, ասոցիացիաների նիստերի և քննարկումների: Իհարկե,  նոր տեխնոլոգիաների խնդիր Հայաստանը դեռ ունի, քանի որ Հայաստանը, լինելով փոքր երկիր` քիչ ազգաբնակչությամբ, որոշ նորարարական տեխնոլոգիաներ մշակող ընկերությունների համար այնքան էլ գրավիչ չէ: Բայց բոլոր դեպքերում մենք  կարողանում ենք իրականացնել  ամբողջ աշխարհում ընդունված և կիրառելի մեթոդները, որոնք մեզ կօգնեն մեր գործում տալ լավագույն արդյունքներ։

- Կա արդյո՞ք պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնություն և ո՞ր հիվանդությունների դեպքում է կիրառելի։

-Պետության կողմից կան մշակված հատուկ ծրագրեր, օրինակ` սոցիալական որոշակի խմբեր կան, որոնք ստանում են բուժումը պետպատվերի շրջանակներում, և իրականում այդ բուժումը ոչ մի ձևով չի տարբերվում վճարովի հիմունքներով բուժմոտեցումներից։ Իհարկե ներդրված է համատարած ապահովագրական բժշկությունը, որը հետագա 3-4 տարիներին կընդգրկի բնակչության բոլոր շերտերին, և նպատակ կա պետության կողմից 100% ծածկույթ ապահովել բնակչության համար: Բնականաբար այդ դեպքում արդեն կլինի ապահովագրական լիարժեք բժշկություն, բայց իրականում կա մեկ խնդիր. պետք է անպայման գիտակցենք, որ ապահովագրական բժշկությունը չբերի բուժօգնության արժեքի էժանացմանը, այսինքն` դա չիրականացվի որակի հաշվին: Չպետք է լինի այնպես, որ պետությունը կամ ապահովագրական ընկերությունները հոգում են այդ հարցերը, բայց այն ստանդարտներով, որը թույլ չի տա ստանալ համապատասխան որակավորված բուժօգնություն։ Դա կարող է վերաբերել և նորարարական տեխնոլոգիաներ կիրառելու հարցին, այսինքն, եթե մենք կիրառում ենք նոր տեխնոլոգիաներ, դրանք բնակաբար ավելի թանկ են։ Նույնը վերաբերում է նաև մեր մասնագիտական գործունեության մեջ  իմպլանտների կիրառմանը: Իհարկե շուկայում կան և՛ էժան, և՛ թանկ իմպլանտներ, բնականաբար դրանք տարբերվում են նաև իրենց որակական հատկանիշներով, և էժան սեգմենտի ընտրության մեջ պետք է սահմանել ինչ-որ մակարդակ: Այսինքն` որակը պետք է լինի առաջնահերթ։

-Ո՞ւմ եք համարում Ձեր ուսուցիչը:

- Իմ նեղ մասնագիտացման մեջ ուսուցիչ համարում եմ Արմեն Գերասիմի Չարչյանին, քանի որ կլինիկական օրդինատորի  իմ մասնագիտական առաջին քայլերն անցել եմ իր անմիջական ղեկավարության ներքո: Ե՛վ մասնագիտական առումով,  և՛ բժշկական էթիկայի առումով նա շատ մեծ դերակատարություն է ունեցել իմ կյանքում։ 

-Ի՞նչ խնդիրներ կան ոլորտում, որի մասին կցանկանայիք բարձրաձայնել:

 -Ցանկանում եմ, որ չանտեսվի առողջապահական ոլորտի աշխատակիցների աշխատանքը, որ փոփոխությունները չիրականացվեն բուժաշխատողների հաշվին: Հանրությունը պետք է գիտակցի, որ բժիշկները իրականում անում են հնարավորը ու անհնարը որակյալ բժշկության ապահովման համար։  Նրանք շահագրգռված են, որ իրենց հիվանդների բուժօգնությունը լինի բացարձակ որակյալ և առանց հետագա  բարդությունների։ Միևնույնն է, իրականում այդ բարդությունների լուծման խնդիրը մնում է բժշկի ուսերին։ Բժիշկը պետք է գնահատված լինի։ Մենք այսօր ականատես ենք լինում զազրելի դեպքերի, երբ բուժաշխատողը ենթարկվում է անհարգալից վերաբերմունքի, նույնիսկ` ֆիզիկական բռնության: Այդ դեպքերը պետք է դատապարտվեն, իսկ մեղավորները պատժվեն: Ցավոք, իրականում արձագանքն այդքան էլ այդպես չէ։ Եվ աշխարհի մակարդակով եթե վերցնենք, բժիշկը դարերով և հազարամյակներով եղել է ամենամարդասիրական մասնագիտության կրողը, եղել է գնահատված ու փառաբանված, պարծանք պետության համար։ Բժիշկները շարունակական ուսուցման մեջ են և երբեք իրավունք չունեն դոփել տեղում: Ազատ ընտրության պայմաններում պացինետը ինքն է որոշում, թե ում պետք է դիմի խնդրի դեպքում: Եթե արտակարգ և անհետաձգելի դեպք չէ, հիվանդն է ընտրում իր բժշկին:  Պացինետը պետք է ազատ լինի իր բժշկի ընտրության հարցում։

-Ի՞նչ կասեք դիմելիության կուլտուրայի մասին:

-Դիմելիության կուլտուրայի մեջ փոփոխություններ իրականում ես չեմ նկատում։ Պացիենտի վարքը  կախված է նաև բժշկի վերաբերմունքից, դիրքից, մոտեցումից։

-Որպես վերջաբան, ինչ կմաղթեք հասարակությանը, մեր ընթերցողներին:

- Մեր հասարակության վերաբերմունքը իրենց առողջության նկատմամբ,  հուրախություն մեզ, բավականին փոխվել է. Դիմում են ավելի վաղ փուլում, որի մեջ իհարկե գովազդն ու հասանելիությունը մեծ դեր ունեն։ Ապահովագրական բժշկության և սոցփաթեթով տրամադրվող անվճար բժշկական օգնությունը մեծ դեր է խաղում այս դեպքում. հասանելիությունը մեծանում է շատերի համար։ Իհարկե կա  բնակչության որոշ մաս, որը կրկին վստահություն չունի բժշկության հանդեպ։ Ցանկությունս է, որ բոլորը վստահեն բժիշկներին, քանզի յուրաքանչյուր բժիշկ  ցանկանում է մատուցել լավագույն բուժօգնությունը։ Բժշկությունը չի կարող լինել 100 տոկոսանոց,  այո, կարող ենք բախվել խնդիրների։ Ժամանակին դիմեք բժշկին և եղեք առողջ ու երջանիկ:

Երջանկությունը անպայմանական է և ընտրւթյուն, պետք է ընտրել առողջ և երջանիկ լինելու ձեր բանաձևը

Ժամանանակիցսրտաբանությունը զարգացած տեխնոլոգիաների շնորհիվ հնարավորություն է տալիս իրականացնել բարձր ճշգրտության հետազոտություններ և  ունենալ որակյալ արդյունք:

Մեր զրուցակիցն է «Երևան» բժշկագիտական կենտրոնի՝ նախկին 8-րդ  հիվանդանոցի ֆունկցիոնալ ախտորոշման ծառայության ղեկավար, պրոֆեսոր ԱՐԱՄ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆԸ, ում հետ  քննարկեցինք Հայաստանում սրտանոթային համակարգի հիվանդությունների կանխարգելման ու բուժման հնարավորությունների, ձեռքբերումների ու անհրաժեշտ քայլերի վերաբերյալ հարցեր: Սիրտ-անոթային հիվանդություններն ամենատարածվածն են ինչպես ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ Հայաստանում: Միևնույն ժամանակ հենց սրտաբանությունն է բժշկության այն ուղղությունը, որն առաջինն է պարբերաբար զարգացումներ ու ձեռքբերումներ  գրանցում: 

 Արամ Չիլինգարյանն այն եզակի անհատներից է, որն առանձնանում է մարդկային բարձր արժեքներով, իր գործին, իր հայրենիքին նվիրվածությամբ ու անսահման համեստությամբ: Նա երկրում տեղի ունեցող որևէ իրադարձությունից անմասն չէ, միշտ հայրենիքի հոգսերին արձագանքող, այդ հոգսերով ապրող ու մտահոգ մարդ է։ 

 -Պարոն Չիլինգարյան,  մի փոքր պատմեք Ձեր ներկա գործունեությունից։

-Ներկայումս  աշխատում եմ 8-րդ բժշկական կենտրոնի` այժմյան Երևանի բժշկական կենտրոնի ֆունկցիոնալ ախտորոշման ծառայության ղեկավար: Աշխատանքիս ծանրաբեռնվածությունը կրկնապատկվել է, քանի այցելուների թիվն է  զգալի ավելացել: Պատասխանատվությունը միշտ էլ մեծ է, քանի որ բժշկի մասնագիտությունն այդպիսին  է։

-Ինֆարկտ, ինսուլտ։ Կտարբերակե՞ք:

-Երկու դեպքում էլ խնդիրը անոթի փակման հետ է կապված, պատճարը աթերոսկլերոզն է` անոթների լուսանցքի անխուսափելի աստիճանաբար նեղացումը իսկ հիվանդությունը այդ պրոցեսի ծայրահեղ աստիճանն է. Այն է, որ անոթները փակվում են: Եթե այն փակվում է սրտում, պատկերում ունենք սրտամկանի ինֆարկտ, եթե անոթը փակվում է ուղեղում, դա կոչվում է ինսուլտ։ Այդ երկու անունները դրված են, որպեսզի տարանջատվի տեղակայումը, թե որ օրգանում է խնդիրն ի հայտ եկել։ Անոթը փակվելուց հետո գնում է այդ հատվածի մեռուկացումը։ Մեռուկացված օջախն էլ գտել է իր անվանումը` սրտի դեպքում` ինֆարկտ, ուղեղում` ինսուլտ։ Սրտի դեպքում սովորաբար ցավով է սկսվում, նաև արտահայտված շնչարգելությամբ, սեղմող, ճնշող կրծոսկրային ցավ, որը հաճախ չի անցնում տարբեր միջոցներից, միայն բժշկական անձնակազմի միջամտության դեպքում կարող է անցնել։ Իսկ ինսուլտի ժամանակ ոչ մի ցավ, կարելի է ասել, գրեթե չի գրանցվում, լինում է գլխապտույտ, դեմքի թեքվածություն, ձեռքի և ոտքի թուլություն, կլման ակտի խանգարում, աչքերի բիբերի շեղում։ Պաթոլոգիաներ, որոնք շատ հեշտ է տարբերակել, չնայած կան դեպքեր, որ ինֆարկտը անցնում է այնպես, որ անգամ ինֆարկտ տանող մարդը չի հասկանում` իր հետ ինչ է կատարվում։ Ուղղակի կարող է լինել գլխապտույտ, և պացինետը տանի սրտամկանի ինֆարկտ։ Վտանգավորության առումով գրեթե հավասար սանդղակի վրա են, քանզի և՛ ուղեղը, և՛ սիրտը կենսական շատ կարևոր օրգաններ են, և նրանց վնասվածքը կարող է բերել  հաշմանդամության: Ինսուլտի ժամանակ բերում է անշարժության, դժվարախոսության։ Ինֆարկտի դեպքում կարող է բերել սրտային անբավարարության, հևոցների, ոտքերի այտուցվածության։ Բայց երկուսն էլ սովորաբար հաշմանդամության հասցնող և կյանքին վտանգ սպառնացող  հիվանդություններ են։ Այնպես որ, կարևորը դրան չհասնի, քանի որ դրանց հետևանքներն արդեն անդառնալի են դառնում։ Պետք է հետևողական լինել և զերծ մնալ ռիսկի գործոններից: Իսկ  ռիսկի գործոններն են ծխելը, շաքարային դիաբետը, ավելորդ քաշը, անշարժությունը, բարձր ճնշումը, որն առաջին տեղում է: Քանզի երկուսն էլ անոթային հիվանդություններ են, և երկուստեք ռիսկային գործոնների դեպքում 5 անգամ մեծանում է այս կամ այն անոթի նեղացման հավանականությունը` արդյունքում ունենալով ինսուլտ կամ ինֆարկտ։

-Ո՞ր դեպքում են նշանակում <<Կարդիոմագնիլ>> դեղամիջոցը:

-<<Կարդիոմագնիլ>>` ասպիրին նշանակվում է երկուսի դեպքում էլ, որը արյունը <<ջրիկացնող>> է, որպեսզի նոր խցանումներ չառաջանան անոթներում։ Այն ուղղակի կանխարգելման միջոց է, բայց նրա ընդունումը առողջների մոտ հիվանդություն կանխարգելման համար (առաջնային կանխարգելում) առայժմ վիճելի է, քանի որ շատ կիրառելու դեպքում, եթե կան այլ ուղեկցող հիվանդություններ,  բերել արյունահոսության։ Անոթային հիվանդություն գրանցելուց հետո արդեն երկրորդային կանխարգելման համար, իհարկե, այս դեղամիջոցը ցուցված է անորոշ ժամկետով, եթե, իհարկե չկան հակացուցումներ։

-Ինչպե՞ս է արտահայտվում <<սրտային ցավը>>:

-Սրտային ցավը` ստենոկարդիան շատ տարբեր արտահայտման ձևեր ունի և հաճախ դժվար է տարբերակել այն նյարդային, թե ոսկրային բնույթի ցավեր են: Սովորաբար, այն արտահայտվում է ճնշող զգացումով կրծկավանդակի կենտրոնում, սակայն կարող է արտահայտվել որպես աջակողմյան ցավ, կամ լինել միայն ձեռքում կամ թիկունքում: Եթե խնդիրը նյարդային բնույթ է կրում, այն ցավը կարող է ճառագայթել, և հնարավոր է` ձեռքի 2 կամ 3 մատերը թմրեն։  Բայց եթե թմրածությունը ամբողջ թևի երկայնքով է, և այն առանց որևէ միջամտության վերանում է, հավանականությունը մեծ է, որ այն լինի սրտային խնդրից։ Բայց եթե նյարդը ընկճվի, ցավային սինդրոմը երկար է տևում` ժամերով, անգամ օրերով ցավ է լինում։

-Սրտի ռիթմի խանգարումները ինչի՞ հետևանք են։

- Հետևանքները բավականին շատ են` կարող են լինել և՛ ժառանգական, և՛ նյարդային, նաև` սրտի անատոմիական տարբեր փոփոխություններով պայմանավորված: Կարող է լինել ինֆարկտներից հետո, կամ եթե սիրտը ի սկզբանե լայնացած է։ Բայց նյարդային լարվածությունը նույնպես  կարող է հանգեցնել սրտի ռիթմի խանգարման, և գրեթե ամենից հաճախ այդպես էլ լինում է, որ հենց նյարդային խնդրից է զարգանում առիթմիան: Բայց եթե հիվանդն  ունի սրտային հիվանդություն և ունենում է առիթմիաներ, նախ պետք է հասկանալ, թե ինչ առիթմիա է, քանզի կան առիթմիաներ, որոնք բացարձակ անվտանգ են (իրականում նրանց մեծամասնությունը), բայց կան նաև առիթմիայի տեսակներ, որոնք բավականին վտանգավոր են, և  ցանկալի է դիմել բժշկի` պարզելու  համար դրա տեսակը։

 - Ի՞նչ է շողացող առիթմիան։

-Այն ավելի շատ հանդիպում է մեծահասակների մոտ` 75 տարեկանից հետո: Երիտասարդ տարիքում սովորաբար հազվադեպ է հանդիպում, բայց կարող է հանդիպել ալկոհոլի չարաշահումից, եթե իհարկե պատկերում չկան սրտի արատներ և սրտային հիվանդություններ: Ավելի հաճախ կարող է ի հայտ գալ տարբեր ռիսկի գործոններից, որոնք վերը նշվեցին։ Սովորաբար շողացող առիթմիան միայնակ չի լինում, այն ի հայտ է գալիս ուղեկցող այլ հիվանդությունների դեպքում։ Պետք է պարտադիր անցնել հետազոտություններ և խստիվ բացառել բոլոր ռիսկի գործոնները, քանզի շողացող առիթմիայի նոպաները հաճախանալով կարող են կրել մշտական բնույթ։ Այդ իսկ պատճառով ցանկացած հիվանդության դեպքում վաղ բուժումը կարող է բուժմանը տալ դրական արդյունք։

- Եղանակային փոփոխությունները կարո՞ղ են արդյոք ազդել զարկերակային ճնշման վրա:

-Եղանակային փոփոխությունները ևս կարող են ազդել ճնշման վրա, բայց խնդիրը հստակեցնելու համար պետք է անցնել ավելի խորը հետազոտման փուլեր։ Իրականում ճնշման բարձրացումը կապ ունի ճարպակալման, լարվածության, գերհոգնածության, աղի, ալյուրից պատրաստված ուտելիքների և քաղցրի շատ օգտագործման և իհարկե անքնության հետ։ Կարևոր է առողջ սնունդը. սննդակարգում լինեն  բանջարեղեն, մրգեր, համեմատաբար անյուղ սնունդ ընդունեն, միս, ձկնեղեն, աղանդեր, ձուն շատ օգտակար է, այն ունի հակաբորբոքիչ ազդեցություն, պետք չէ վախենալ նրա մեջ առկա խոլեստերինից։ Ավելի լավ է կարագ ուտել, քան` ձեթ, իսկ եթե ձեթ, ապա գերադասելի է ձիթապտղի  և ոչ ռաֆինացված: Այսօր վաճառվող ձեթերը` արևածաղկի, եգիպտացորենի,  ունեն բորբոքային պրոցեսների առաջացման ունակություն, արագ քայքայվում են ջերմությունից, առաջացնելով անցանկալի նյութեր, քանզի ձեթերի կալորիականությունը ավելի բարձր է, քան կարագինը։

-Որպես վերջաբան, ի՞նչ կմաղթեք հասարակությանը, մեր ընթերցողներին:

-Մեր հասարակությունը, ցավոք,  առողջ ապրելակերպ չի վարում, մանավանդ` տղամարդիկ:  Պետք է գիտակից մոտենան ամեն հարցին,  բացառեն ռիսկի գործոնները: Առողջությունը մեր ամենամեծ հարստությունն  է, որը տրված է Աստծո կողմից, և պետք է այն պահպանել: Եթե հասարակությունը լինի առողջ, դա կլինի մեծ նվեր թե՛ բժիշկներիս, և թե՛ հասարակության համար։

Բոլորին մաղթում եմ  առողջություն,  երջանկություն, քանզի երկուսն էլ մեր ձեռքերում են։ Երջանկությունը դա սովորություն է, պետք չէ նյութականի մեջ երջանկություն փնտրել, պետք չե կապել երջանկությունը տարբեր պայմաններից, այդ դեպքում այն լինելու է փոփոխական։ Իսկ եթե ձեռք եք բերել երջանկության սովորություն, դուք, անկախ ամեն ինչից, երջանիկ եք։ Երջանկությունը անպայմանական է, պետք է ընտրել առողջ և երջանիկ լինելու ձեր բանաձևը։