Մանկաբարձ-գինեկոլոգ, ռեպրոդուկտոլոգ

Կրթություն  

1997-2003

Մ. Հերացու անվ. Երևանի Պետական Բժշկական Համալսարան Գերազանցության դիպլոմ

2003-2007

«Մանկաբարձություն և գինեկոլոգիա» մասնագիտությամբ կլինիկական օրդինատուրա ՄՄԱՊԳՀԿ-ի բազայի վրա, Երևան

Մասնագիտական գործունեություն

 2019- ից մինչ օրս

 Ավդալբեկյանի անվ ԱԱԻ  «Մանկաբարձություն- գինեկոլոգիաև Վերարտադրողական Բժշկության » Ամբիոնի Ասիստենտ

2011թ-ից մինչ օրս

«Ֆերթիլիթի սենթր» պտղաբերության կենտրոն որպես բժիշկ, գինեկոլոգ-էնդոկրինոլոգ-ռեպրոդուկտոլոգ

2009-2012

«Քանաքեռ-Զեյթուն» Բ/Կ-ի «Ռեպրոդուկտոլոգիայի և ընտանիքի առողջության պահպանման բաժանմունք» որպես բժիշկ, գինեկոլոգ-էնդոկրինոլոգ-ռեպրոդուկտոլոգ

2008-2009

«Օն-կլինիկ-Անի» Միջազգային բժշկական կենտրոն , որպես բժիշկ, գինեկոլոգ-էնդոկրինոլոգ-ռեպրոդուկտոլոգ

2007-2011

«Բժշկական գենետիկայի և առողջության առաջնային պահապանման կենտրոն»ի <<Պտղաբեևության կաբինետ>>-ում որպես բժիշկ, գինեկոլոգ-էնդոկրինոլոգ-ռեպրոդուկտոլոգ

 Վերապատրաստումներ

 2021

« Վերարտադրողական Բժշկություն » կլին օրդինատուրա Ավդալբեկյանի անվ ԱԱԻ.

2020

<< Սոնոգրաֆիա >> կլին oրդինատուրա Հերացու անվ ԵՊԲՀ

2015

<< Վերարտադրողական բժշկություն և օժանդակ տեխնոլոգիաներ>> մեկամսյա վերապատրաստում Գրացի Բժշկական Համալսարան և Դոբլ, Ավստիա

2013

<<Վերարտադրողական բժշկություն>> Weill Cornell Medical College սեմինար, Զալզբուրգ, Ավստրիա

2013

<< Անպտղություն և օժանդակ վերարտադրողական տեխնոլոգիաներ>> վերապատրաստման մեկամսյա պրակտիկա Լիոն , Ֆրանսիա

2011

ՈւՁՀ –ն Մանկաբարձությունում և գինեկոլոգիայում , ԵՊԲՀ, Երևան

2010

<<Անպտղություն և օժանդակ վերարտադրողական տեխնոլոգիաներ>> Hands-on training , <<Ֆերթիլիթի Սենթր>>  Մարդու Պտղաբերության կենտրոն

2009

«Էնդոկրին գինեկոլոգիա» մասնագիտացում Դ.Օ.Օտտի անվ. Մանկաբարձության և գինեկոլոգիայի ԳՀԻ-ի բազայի վրա, Սանկտ-Պետերբուրգ, Ռուսաստան

2008

«Կոնսերվատիվ գինեկոլոգիա» Օն-կլինիկ-Նեվա, Բ/Կ –ի բազայի վրա Սանկտ-Պետերբուրգ, Ռուսաստան

2008

«Կոլպոսկոպիա», «Բժշկական գենետիկայի և առողջության առաջնային պահապանման կենտրոն» Երևան

Գիտական աշխատանքներ  

Ելույթներ հանրապետական և միջազգային կոնֆերանսներին , կանանց կոնսուլտացիաների գինեկոլոգների համար թրեյնինգների վարում ` նվիրված վերարտադրողական բժշկության հարցերին, ինչպես նաև սեմինարների անցկացում անպտղությամբ տառապող զույգերի համար

Գիտական աշխատանքներ և ելույթներ՝

2000

«Թիրեոիդ հորմոնների բիոսինթեզն ու ազդման մեխանիզմները» Ուսանողների գիտական աշխատանքների ժողովածու նվիրված ԵՊԲՀ-ի 70 -ամյակին Երևան

2003

«Ծննդաբերության առանձնահատկությունները ճարպակալումով հղիների մոտ» Երևանի Պետական Բժշկական Համալսարանի ուսանողական գիտական ընկերության հիմնադրման 55–ամյակին` նվիրված բժիշկ – ուսանողների հոբելյանական կոնֆերանսի նյութեր Երևան

2009

«Ներարգանդային սերմնավորման համար սերմի մշակման մեթոդները» զեկույց «Տղամարդու առողջություն` թեորայից դեպի պրակտիկա» կոնֆերանսին, Երևան

2010

«Ներարգանդային սերմնավորումը որպես կանացի և տղամարդու անպտղության բուժման մեթոդ» զեկույց Վերարտադրողական բժշկության հայկական ասոցիացիայի ամենամյա կոնֆերանս ,Երևան

2010

«Վերարտադրողական բժշկության հայկական ասոցիացիայի արձանագրությունները»-համահեղինակ, Երևան

2011

«Մարդու Խորիոնիկ Գոնադոտրոպինը `որպես ներարգանդային սերմնավորումից հետո հղիության ելքի վաղ մակեր »զեկույց` Հայաստանի 3-րդ Միջազգային Բժշկական Համագումար «Միասին հանուն առողջության» Երևան

2012

<<Ազոոսպերմի: Հետազոտման գենետիկական ասպեկտները>>, զեկույց` Վերարտադրողական Բժշկության Հայկական Ասոցիացիայի 9-րդ համաժողովին

2013

<<Մետոտրեքսատը `արտարգանդային հղիության բուժման ժամանակ>>զեկույց` Հայկական Բժշկական Համաշխարհային Կոնգրես, Լոս Անջելես, Կալիֆորնիա, ԱՄՆ

2014

<< Արտարգանդային հղիության ժամանակ մետոտրեքսատի մոնո- և կրկնակի դոզաների կիրառման էֆֆեկտիվությունը>> զեկույց Գինեկոլոգիական Էնդոկրինոլոգիայի Միջազգային Կոնֆերանս, Ֆլորենցիա, Իտալիա

2015

<< Ներարգանդային սերմնավորման ժամանակ ` հղիության ելքի կանխորոշիչ մարկերները>> , Զեկույց COGI կոնգրեսս, Փարիզ, Ֆրանսիա

2019

Unexplained total abnormal fertilization of donor oocytes in ICSI with using spermatozoa from different patients

  Hripsime Grigoryan, Lev Levkov, Romualdo Sciorio & Eduard Hambartsoumian

   Gynecological Endocrinology Volume 35, 2019 , page

2022

The impact of T-shaped uterine cavity anomaly on IVF outcomes: More questions than answers

Adamyan Mariannaa, *, Tokhunts Karineb , Chopikyan Arminec , Khudaverdyan Annad , Grigoryan Hripsime

Journal of Gynecology Obstetrics and Human Reproduction 51 (2022) 102293

2023

« Ձվարանների կրկնակի խթանմամ ԱՄԲի արդյունավետությունը ցածր ձվարանային պաշարով կանանց մոտ » Զեկույց՝ Հայաստանի  6-րդ միջազգային բժշկական համագումար, Երևան , Հայաստան

Անդամակցությունները:

 Վերարտադրողական բժշկության հայկական ասղցիացիա

Վերարտադրողական բժշկության և սաղմնաբանության եվրոպական ասոցիացիա     ( ESHRE)

Վերարտադրողական բժշկության ամերիկյան ասղցիացիա ( ASRM)

Լեզուներ:

 Հայերեն, ռուսերեն , անգլերեն, ֆրանսերեն

ԼԱՈՒՐԱ ԱՎՈՅԱՆ. <<Դժվարություններն ամեն քայլափոխի էին, բայց ես երբեք չեմ դժգոհել դժվարություններից, քանի որ ինքս եմ ինձ համար ընտրել այս ճանապարհը>>

Գեղեցիկ ժպիտ, սպիտակ և փայլուն ատամնաշար ունենալը համարվում է առաջնային, իսկ դա ոչ միայն բնության պարգև է, այլ նաև անհատի կողմից անձնական հիգիենայի ամենօրյա իրականացման արդյունք, որը էսթետիկ հմայք է հաղորդում յուրաքանչյուրիս: Մանկական ստոմատոլոգիան բժշկագիտության առավել երիտասարդ ճյուղերից է: Այն միաձուլում է ստոմատոլոգիան և մանկաբուժությունը և վերջին տասնամյակներում բուռն զարգացում է ապրել: Այն ուսումնասիրում է ստոմատոլոգիական հիվանդությունները` հիմնվելով երեխայի կազմաբանական և ֆիզիոլոգիական տարիքային առանձնահատկությունների: Մանկական ստոմատոլոգիան նորարարությունների և յուրաքանչյուր երեխային անհատական մոտեցման զուգակցումն է: Այսօր, ստոմատոլոգիան «իր դռներն է բացել» երեխաների առջև, և ամեն ինչ լիակատար իրականացվում է երեխաների ատամների արագ ու որակյալ բուժման համար: Արդի ստոմատոլոգիական կենտրոններում կենտրոնացված են բոլոր անհրաժեշտ սարքավորումներն և տեխնոլոգիաները, որոնք թույլ են տալիս մանկական հասակում ստոմատոլոգիական բուժում կազմակերպել բարձր մակարդակի վրա, և ստեղծված են բոլոր պայմանները հարմարավետ բուժման ու երեխաների հուզական լարվածության նվազեցման համար: Բնականաբար, բոլորին է պարզ է, որ փոքրերի նկատմամբ ավելի զգուշ պետք է լինել, քանզի ցանկացած վախ, ստիպողական գործողություն կարող է ստիպել երեխային վախենալ ստոմատոլոգից, և ցանկացած վրիպում կարող է հոգեբանորեն նրան ուղեկցել ամբողջ կյանքի ընթացքում:

Երեխաների ատամնաշարի և բերանի խոռոչի հիգիենային հետևելու և մեզ հետաքրքրող այլ հարցերի սպառիչ պատասխանները ստացանք մանկական ատամնաբույժ Լաուրա Ավոյանից: Բժշկուհին անցել է մի շարք վերապատրաստումներ, որոնք ուղղված են եղել մանկական ստոմատոլոգիային և մանկական հոգեբանության ստոմատոլոգիայի մեջ թեմաների շուրջ: Նա աշխատում է Արմավիրի <<ԴենտաՄեդ>> և Երևանի <> կլինիկաներում: Բժշկուհու կարևորագույն և գերագույն նպատակներից է Արմավիր քաղաքում է՛լ ավելի զարգացնել մանկական ստոմատոլոգիան: Նա առանձնանում է իր սրտացավ և հոգատար մոտեցմամբ, բարեհամբույր է իր փոքրիկ պացիենտների նկատմամբ և ամեն մեկին յուրովի մոտեցում է ցուցաբերում: Նա լինելով բավականին համակրելի, երիտասարդ մասնագետ, արդեն մեծ համբավ է ձեռք է բերել, մեծ վստահություն ու ճանաչում մանկական ստոմատոլոգիայի ոլորտում: Մարդու, առավել ևս բժշկի համար մասնագիտությունն առաջին հերթին առաքելություն է: Լինել բժիշկ՝ նշանակում է աշխատել անձնվեր, հանդես գալ նախաձեռնողականությամբ, աչքի ընկնել խոհեմությամբ, պատասխանատվություն կրել յուրաքանչյուր արածի կամ չարածի համար: Ընդհանրապես մանուկների վստահությունը բժիշկը պետք է նվաճի թե՛ իր պրոֆեսիոնալիզմով, թե՛ շփվելու կարողությամբ, ու, եթե երեխայի և բժշկի միջև ստեղծվում է անմիջական կապ, աստիճանաբար լուծում են ստանում առկա խնդիր¬ները: Հետևաբար, յուրաքանչյուր բժիշկ պետք է նաև հոգեբան լինի, տիրապետի փսիխոթերապիայի մեթոդներին:

-Բժշկուհի, ինչո՞ւ բուժել երեխայի կաթնատամները, եթե նրանք ամեն դեպքում, ի վերջո, ընկնելու են:

-Չնայած այն հանգամանքին, որ կաթնատամներն իրենց բնույթով ժամանակավոր են, դրանք կատարում են մի շարք շատ կարևոր գործառույթներ։ Ամենակարևորներից մեկը սննդի ծամումն է։ Կաթնատամների վաղաժամ կորուստը կարող է հանգեցնել ստամոքս-աղիքային խանգարումների։ Կաթնատամները մասնակցում են հնչյունների ճիշտ արտասանությանը։ Չմոռանանք նաև էսթետիկայի մասին։ Մեր փոքրիկ մարդուկները ( ի դեպ, ես մեր բալիկներին հենց այդպես եմ կոչում), ինչպես մեծահասակները, կաշկանդվում են դիմացի ատամների բացակայության դեպքում։ Իսկ ահա թե ինչ կարող է լինել, եթե չբուժենք կաթնատամները։ Կարիես և նրա բարդությունները։ Սա առաջին հերթին վարակ է՝ ինֆեկցիա։ Եթե կաթնատամները չբուժվեն ճիշտ ժամանակին, ինֆեկցիան կարող է անցնել մշտական ատամի սաղմին։ Մշտական ատամն իր հերթին կծկթի դեֆեկտով, իսկ վատագույն դեպքում սաղմը կարող է մահանալ։ Այսպես կունենանք սխալ կծվացք։ Կաթնատամները զբաղեցնում են ապագա մշտական ատամի տեղը։ Նրանց վաղ հեռացումը կբերի նրան, որ կողքը գտնվող ատամը կտեղափոխվի հեռացված ատամի տեղը, և այդ դեպքում մշտական ատամը կծկթի ոչ իր տեղում։ Եվ, իհարկե, կառաջանա ցավ և անհանգստություն։ Կաթնատամները, ինչպես նաև մշտական ատամները, ունեն նյարդ, և երբ ատամի խոռոչը խորանում է, այն սկսում է ցավել՝ երեխայի մոտ առաջացնելով անհանգստություն։

-Ե՞րբ սկսել լվանալ երեխաների ատամները։

-Որպես մանկական բժիշկ-ստոմատոլոգ, ես ասում եմ, որ պետք է լվանալ առաջին ատամիկից, օգտագորձելով փափուկ խոզանակ փոքր գլխիկով, քանի որ ատամնափառը հնարավոր է հեռացնել միայն ատամի խոզանակով։ Խորհուրդ եմ տալիս օգտագորձել նաև դենտալ անձեռոցիկներ (дентальные салфетки) և սիլիկոնե մատնակալ (силиконовый напалечник)։ Դրանք շատ լավ միջոց են լնդերի մերսման համար, երբ ատամները նոր սկսում են ծկթել։ Այսպիսով` երեխան մանկուց կվարժվի բերանի խորոչի խնամքին։ Երեխային կողմնակի սննդով կերակրելու պահից պետք է ատամները լվանալ ֆտոր պարունակող մածուկով, որն անհրաժեշտ է կարիեսի կանխարգելման համար։ Պետք չէ վախենալ, որ երեխան կուլ կտա մածուկը, քանի որ դրա քանակությունը ատամի խոզանակի վրա շատ ու շատ քիչ է, ընդամենը մի փոքր քսուք։ Ես կասեմ մի քանի հիմնական կետեր երեխայի ատամները խոզանակելու վերաբերյալ: Դուք պետք է խոզանակեք ատամները լնդից դեպի ատամ ավելանման շարժումներով: Բավական կլինի մեկ-երկու ավելանման շարժում։ Մաքրումը պետք է լինի օրական 2 անգամ, առավոտյան և քնելուց առաջ: Երբ բոլոր կաթնատամները կծկթեն, բացի ատամի խոզանակից և ատամի մածուկից, անհրաժեշտ է նաև օգտագործել ատամնաթել՝ ատամների միջև կարիեսից խուսափելու համար։

-Ինչո՞ւ են հիմա ավելի վաղ տարիքում փչանում երեխաների ատամները, և ինչի՞ց կարող են փչանալ կաթնատամները, եթե բացառենք քաղցրը։

-Ատամների հետ կապված խնդիրները կարող են առաջանալ շատ վաղ տարիքից։ Նույնիսկ նոր ծկթած առաջին ատամները կարող են կարիեսով աղտահարվել։ Բացի քաղցրվենիքի օգտագործումից կան նաև մի շարք գործոններ,որոնք նպաստում են երեխաների ատամների աղտահարմանը։ Կխոսեմ ամենատարածվածների մասին։ Ատամների վրա բավականին մեծ ազդեցություն են թողնում նաև տարբեր գործոններ, նույնիսկ ներարգանդային զարգացման շրջանում, դա կարող է լինել ծանր տոքսիկոզը, մոր թերսնուցումը, որոշակի դեղամիջոցների անորակությունը և չափից ավելի ընդունումը։ Մինչև մեկ տարեկան երեխայի կողմից հակաբիոտիկներ ընդունելու հետևանքով կարող է առաջանալ ատամի նստվածք, որը դժվարությամբ կհեռացվի տնային պայմաններում։ Կրկին չմոռանանք երեխայի ատամների պատշաճ խնամքի բացակայության մասին։ Երեխայի մոտ կարիեսի առաջացման հարցում իրենց դերն են խաղում նաև ժառանգական գործոնը և չափազանց թույլ թքարտադրությունը։ Եվս մեկ շատ կարևոր հանգամանք, որի մասին ես շատ հաճախ եմ խոսում ծնողների հետ, դա մանրէների փոխանցումն է ծնողից բալիկին, որը տեղի է ունենում միաժամանակ նույն սպասքից օգտվելիս։ Մանրէները կարող են փոխանցվել նաև երեխայի շուրթերը համբուրելու և մեծահասակի կողմից երեխայի ծծակը բերանով մաքրելու միջոցով։ Հետևաբար, ես խորհուրդ եմ տալիս երեխային կերակրել առանձին սպասքով և երեխային սիրելիս համբուրել նրա թաթիկները, տոտիկները, գլուխը, բայց ոչ՝ շուրթերը։

-Ի՞նչ կարող է լինել, եթե ժամանակից շուտ հեռացնել կաթնատամը։ Եվ ի՞նչ անել, եթե կաթնատամը ընկել կամ հեռացվել է, բայց մշտականը դեռ դուրս չի եկել։

-Ես արդեն խոսեցի այն մասին, որ կաթնատամների վաղաժամ կորուստը կբերի նրան, որ մշտական ատամի ծկթելու համար բավարար տեղ չի լինի: Բայց լինում են դեպքեր, որ որոշ հանգամանքներից ելնելով՝ կաթնատամը պետք է հեռացվի։ Այստեղ պետք է հիշել, որ յուրաքանչյուր մշտական ատամ ունի իր ծկթման ժամանակը։ Այսպիսով, եթե ատամի ծկթմանը կա երկու և ավելի տարի ժամանակ, ապա բացակայող կաթնատամի տեղը տեղադրվում է հատուկ հարմարանք` այսպես ասած՝ տեղի պահպանիչ, որպեսզի հարևան ատամը չտեղափոխվի դեռ չծկթած մշտական ատամի տեղը։ Իսկ այն դեպքում, երբ մշտական ատամը պատրաստվում է ծկթել, ոչինչ պետք չի ձեռնարկել և սպասել ատամի ծկթմանը։

- Ընտանիքն ազգի հենասյունն է, և յուրաքանչյուր ոք հարուստ է իր ընտանիքով։ Մի փոքր կպատմե՞ք Ձեր ընտանիքի մասին։

-Սիրով։ Ես ծնվել ու մեծացել եմ Ռուսաստանում՝ Սանկտ-֊Պետերբուրգում։ Այնտեղ հաճախել եմ դպրոց, զբաղվել եմ երաժշտությամբ և պարով։ Ունեցել եմ երջանիկ ու անհոգ մանկություն։ Ես բժիշկների ընտանիքում չեմ մեծացել։ Մեր ընտանիքի միակ բժիշկը ես եմ։ Եվ ասեմ, որ մինչև 10-֊րդ դասարան երբեք չեմ մտածել, որ իմ կյանքը կկապեմ բժշկության գեղեցիկ և հրաշագեղ աշխարհի հետ։ Դա կտրուկ ու անփոփոխ որոշում էր, որի համար երբեք չեմ զղջացել։ Ցավոք, հայրս հիմա մեր կողքին չէ, բայց ես վստահ եմ, որ նա հպարտ կլիներ իր բժշկուհի աղջկա համար։ Ես անչափ շնորհակալ եմ իմ մայրիկին` միակ մարդուն, որ միշտ իմ կողքին է եղել`իմ դժվար ճանապարհի սկզբից, այն մարդուն` որ երբեք չի կասկածել իմ ուժերին, որ միշտ աջակցել և աջակցում է ինձ։

-Եթե հետադարձ հայացք նետենք Ձեր անցած ուղուն, ապա ինչպե՞ս կգնահատեք Ձեր անցած ճանապարհը, և ի՞նչ ձեռքբերումներ եք ունեցել մինչ օրս։

-Ինչպես բոլոր բժիշկները, ես էլ շատ դժվար ու երկար ճանապարհ եմ անցել։ Դժվարություններն ամեն քայլափոխի էին, բայց ես երբեք չեմ դժգոհել դժվարություններից, քանի որ ինքս եմ ինձ համար ընտրել այս ճանապարհը։ Այս պահին ապրում եմ Արմավիր քաղաքում, սովորել եմ Երևանում, բայց աշխատել և աշխատում եմ միաժամանակ երկու քաղաքներում։ Սկսեցի ամենափոքրից՝ պրակտիկանտ լինելով, բայց անմիջապես ընդունվեցի որպես բուժքույր, այն ժամանակ բժշկական ինստիտուտի երկրորդ կուրսի ուսանող էի։ Այդ կլինիկայում մի բժիշկ կար, որն աշխատում էր երեխաների հետ, ես էլ նրա հետ էի աշխատում։ Ես պատկերացնում էի, որ եթե ես աշխատեի երեխաների հետ, ավելի խաղային տեսքով կանցկացնեի երեխայի ատամի բուժումը՝ նրա հետ խոսելով, միասին ծիծաղելով, մուլտֆիլմեր դիտելով և այլն։ Հենց այդ պահից սկսվեց իմ սերը երեխաների հանդեպ, և ես վճռականորեն որոշեցի, որ ընտրելու եմ մանկական ստոմատոլոգիան և միայն նրանց հետ եմ աշխատելու։ Հիմա հենց այդպես էլ անցնում է երեխայի այցը ինձ մոտ։ Ես փորձում եմ նրանց համար ստեղծել ամենահարմարավետ ու հետաքրքիր պայմանները, որպեսզի նրանք միայն լավ հիշողություններ ունենան ատամները բուժելուց հետո, որպեսզի նրանք տուն գնան ժպիտը դեմքներին, և իհարկե, նվերներով։ Ինձ համար հենց սա է ամենամեծ ձեռքբերումը։ Մենք երջանիկ ենք այն ժամանակ, երբ մեր բալիկները առողջ են և ապրում են խաղաղ երկնքի տակ:

ՀՌԻՓՍԻՄԵ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ. <<Ցանկանում եմ, որպեսզի յուրաքանչյուր կին զգա մայրանալու բերկրանքը>>

Յուրաքանչյուր մարդու կյանքում ընտանիքն ու երեխան գերագույն արժեքներ են, առանց որոնց հազիվ թե մարդը իրեն կատարյալ երջանիկ զգա: Երեխաները մեր կյանքը լցնում են սիրով, ջերմությամբ, ամենավառ գույներով գունավորում են, իմաստ հաղորդում մեր կյանքին: Յուրաքանչյուր մանկան լույս աշխարհ գալով աշխարհը հարստանում է նոր գույներով, մոլորակն ավելի գեղեցիկ ​ է դառնում: Նոր մա՜րդ է ծնվում, ծնողների ու հարազատների երջանկությունը, հասարակության մասնիկը, նրա վաղվա կառուցողն ու ծաղկեցնողը, ևս մեկը, որ ​ կանգուն պիտի պահի երկրագունդը:​

Թեև աշխարհի բոլոր կանայք ծնվում են մայրանալու՝ բնությունից տրված կարողությամբ, հատկություններով ու մայրական հազարումի բնազդներով, բայց, ավաղ, նրանց որոշ մասը իրենց բնությամբ զրկվում են մայրանալու երջանկությունից: Երջանիկ է այն կինը, որը կատարել է իր կյանքի ամենակարևոր առաքելություններից մեկը՝ զավակ է լույս աշխարհ բերել։ Ավա՜ղ, ամեն կնոջ չէ, որ բնությունը <<կամենում է>> այդ երջանկությունը: Դժբախտաբար, մայրանալու բախտն ու​ երջանկությունը ոչ բոլոր կանանց է տրվում, ոչ բոլորն են կարողանում զգալ, ապրել, վայելել մայր դառնալու աստվածային զգացողությունը։ ​

Անպտղություն. Ժամանակների մտահոգող խնդիրներից մեկը, պետության համար ռազմավարական նշանակության խնդիր, ժողովրդագրական, վիճակագրական խնդիր, որը ոչ միայն մեր պետության ու հասարակության առջև է ծառացած: Ամբողջ աշխարհում պետական, հասարակական և մասնավոր ընկերություններն այս հարցին հատուկ ուշադրություն են դարձնում։

Արտամարմնային բեղմնավորումը (ԱՄԲ) և նրա մոդիֆիկացիաները (ձևափոխումները)՝ ICSI (սպերմատոզոիդների ներցիտոպլազմատիկ  ներարկում), սաղմերի սառցապահպանում (կրիոկոնսերվացիա), դոնորական ծրագրերը, փոխնակ մայրությունը, ինչպես նաև արհեստական սերմնավորումը ամուսնու (ԱՍԱՍ) և դոնորական (ԱՍԴՍ) սերմով, վերաբերում են օժանդակ վերարտադրողական տեխնոլոգիաներին: Այս մեթոդների մեծ մասն օգտագործվում է այն ժամանակ, երբ բնական ճանապարհով հղիանալը կամ ընդհանրապես հնարավոր չէ կամ հավանականությունը ավելի փոքր է, քան օժանդակ վերարտադրողական տեխնոլոգիաների օգտագործման պարագայում: Ժամանակակից բժշկությունն իր զինանոցում ունի անպտղության բուժման համար անհրաժեշտ բոլոր նախադրյալները։

«Ֆերթիլիթի սենթր» պտղաբերության կենտրոնում շատ հաճախ անհնարին թվացյալը դառնում է հնարավոր։  Մեր զրուցակիցն է «Ֆերթիլիթի սենթր» պտղաբերության կենտրոնի​ մանկաբարձ-գինեկոլոգ, ռեպրոդուկտոլոգ​ Հռիփսիմե Գրիգորյանը, որի հետ զրուցեցինք ոլորտի նվաճումների և սպասվող ծրագրերի մասին։

Հմայիչ կին է, առավել ևս՝ հաճելի զրուցակից: Իսկ ոչ պակաս հաճելի զրույցից պարզ է դառնում, որ գործ ունենք մարդկային ու մասնագիտական բարձր արժեքների ու որակների տեր ​ անհատականության հետ, որն իր բնագավառում արդեն իսկ կայացած-իրեն հաստատած մասնագետ է: Իսկ բժշկի դիմող յուրաքանչյուրին հե՛նց այս հատկանիշներն են հետաքրքրում: Իր երկարատև բարեխիղճ աշխատանքի շնորհիվ իր այցելուները նրան հենց այդպիսին էլ ​ ճանաչել, ընդունել ու գնահատել են:​ Բժշկուհին իր հաջողության բանալին գտել է ի սկզբանե. դա իր հիվանդների հանդեպ մարդասիրությունից ծնված սերն է:​ Կայացած կնոջ կերպարը որքան գրավիչ, այնքան էլ երբեմն վախեցնող է թվում, քանի որ հակասում է մեր հասարակության մեջ դեռևս գոյության իրավունքը պահպանած կարծրատիպային մտածողությանն ու արժեքներին: Սակայն 21-րդ դարի կինը կարողացավ կոտրել այդ մոտեցումը` ապացուցելով, որ հնարավոր է լինել նվիրված կին, մայր, սիրել ընտանիքն ու երեխաներին, նրանց հարկավոր ժամանակ ու ուշադրություն նվիրել, սակայն ընտանիքից դուրս ունենալ նաև իր սեփական աշխարհը, ուր դրսևորվում և նյութականանում են կնոջ մասնագիտական երազանքները: Մեր զրուցակիցն այդ կանանցից մեկն է, որն առաջնորդվելով մարդկանց ամեն կերպ աջակցելու մարդասիրական մղումներով՝ ընտրեց այս բարդ ու պատասխանատու մասնագիտությունը։

-Բժշկուհի, ե՞րբ է դրվում անպտղություն ախտորոշումը, և ե՞րբ պետք է դիմել բժշկի օգնությանը։

 -Ընդունված է համարել, որ ամուսնական զույգը, որը շուրջ մեկ ​ տարի ապրում է կանոնավոր սեռական կյանքով, բեղմնականխիչ մեթոդներ չի կիրառում, և այդ պարագայում չի արձանագրվում հղիություն, ապա պետք է դա համարել որպես անպտղություն և դիմել բժշկի՝ պարզելու առկա է տղամարդու՞ անպղություն, կնո՞ջ անպտղություն, թե՞ գործ ունենք անպտղության համակցված տեսակի հետ:​

Ցավոք սրտի, համաշխարհային տվյալներով գրանցվում է ​ անպտղության ցուցանիշների աճման միտում։ Այս պարագայում, իհարկե, առավել արդյունավետ է համարվում ֆերտիլության (պղաբերության) ցուցանիշների խանգարումների վաղ հայտնաբերումը և կանխարգելումը։

-Որո՞նք են անպտղության պատճառները:

-Նախ՝ ասեմ, որ անպտղությունը լինում է առաջնային և երկրորդային: Առաջնային անպտղություն ախտորոշվում է, երբ կնոջ մոտ երբևէ հղիություն չի գրանցվել: Երկրորդային անպտղություն ախտորոշվում է այն դեպքում, երբ կնոջ կյանքում գրանցվել է հղիություն անկախ նրանից, թե ինչ ճանապարհով և ինչ ելքով է գրանցվել հղիությունը: Անպտղության պատճառ կարող են հանդիսանալ էնդոկրին համակարգի տարբեր խանգարումները, որոնք բերում են  ձվազատման բացակայությունը, արգանդափողային գործոնը, արգանդային պատճառները, որոնցից են թե՛ զարգացման արատները, թե նորագոյացուցությունները, արգանդի միոմաները և պոլիպները, արական գործոնով պայմանավորված, ինչպես նաև՝ անհայտ ծագման անպտղություն: Անհայտ ծագման ախտորոշումը դրվում է այն դեպքում, երբ ախտորոշման արդի մեթոդներով  չեն հայտնաբերել անպտղության պատճառը՝ ո՛չ կնոջ, և ո՛չ էլ տղամարդու մոտ: Եթե խոսենք երկրորդային անպտղության մասին, ապա այս դեպքում կնոջ մոտ բացակայում է հղիությունն առաջին երեխայից հետո կամ նախկին եղած, բայց վիժումերով կամ չզարգացող հղիությամբ ավարտված հղիությունից հետո:

Ամեն դեպքում անպտղության տարածվածությունը, ինչպես շատ երկրներում, մեզանում նույնպես բարձր ցուցանիշներ է գրանցում, և պատկերն այն է, որ ամեն 6-րդ զույգը տառապում է անպտղությամբ, որն իրականում մեր պետության համար շատ լուրջ ժողովրդագրական խնդիր է: Իրականում մեր ազգի աճի ցուցանիշը բավականին ցածր է. որպեսզի ազգը զարգանա և վերարտադրվի, պետք է լինի 2,1 ցուցանիշ, իսկ մեր երկրի դեպքում, եթե, իհարկե, չեմ սխալվում, բավականին ցածր ցուցանիշ է՝ 1,6։

Հարգելիներս, հորդորս այն է, որ առկա որևէ խնդրի դեպքում պետք չէ կորցնել թանկագին ժամանակը, անհապաղ, առանց վարանելու պետք է դիմել համապատասխան նեղ մասնագետների օգնությանը:

 -Ո՞րն է համարվում​ կնոջ ռեպրոդուկտիվ  շրջանը։

-Կնոջ ռեպրոդուկտիվ վերականգնողական շրջանը հիմնականում համարվում է 20-42 տարիքային շեմը, երբ դեռ հնարավոր է սեփական ձվաբջջով ինքնուրույն հղիանալ։ Իհարկե, ցավոք սրտի, պետք է նշեմ, որ կնոջ մոտ 35 տարեկանից հետո ռեպրոդուկտիվ պոտենցիալը նվազում է, 40-ից հետո՝ ավելի կտրուկ , իսկ 45-ից հետո՝ նույնիսկ պահպանված դաշտանի պայմաններում, համարվում է, որ սեփական ձվաբջջով հղիանալու շանսերը շատ չնչին են լինում։ Իրականում կարող է մինչև 20 տարեկան էլ կրկին խնդիրներ առաջանան. նկատի առնենք, որ երիտասարդների օրգանիզմը այդ տարիքում, որպես այդպիսին, դեռ կայացած չի լինում, այդ իսկ պատճառով մայրանալու իդեալական տարիքը​ համարվում է 20 տարեկանից սկսած:

-Ե՞րբ է անհրաժեշտություն առաջանում արդեն դիմելու արտամարմնային բեղմնավորման օգնությանը:

-Արտամարմնային բեղմնավորման ցուցումները բազմաթիվ են: Կանանց մոտ կան ցուցումներ, որոնք հիմնականում​ կապված են լինում արգանդափողերի անցանելիության հետ, որով պայմնավորված էլ հայտնաբերվել է այդ մեթոդը:  ԱՄԲ- ն, որպես բուժման մեթոդ, հետագայում սկսել է  կիրառվել նաև տղամարդկանց գործոնների դեպքում, երբ առկա էին սերմի որակի և քանակի ծանր փոփոխություններ: Կանանց ցուցումների մեջ վերը նշեցի փողերի անանցանելիությունը, ինչպես նաև՝ ձվարանների ցածր պաշարը, երբ կնոջը պետք է օգնել շուտ հղիանալ՝ ժամանակ չծախսելով տարատեսակ բուժումների վրա։ Իհարկե, կարող են լինել նաև հորմոնալ էնդոկրին համակարգի հետ կապված խնդիրներ, որոնք կարող են ցուցում լինել արտամարմնային բեղմնավորման համար՝ ենդոմետրիոզը , անօվուլյացիան Նորագույն զարգացող մեթոդներից է  արտամարմնային  ձվաբջիջների և ձվարանային հյուսվածքի սառեցումը: Վերջինները հայտնաբերվել են պահպանելու պտղաբերությունն այն կանանց մոտ, ովքեր ունեն տարբեր ուռուցքային խնդիրներ , որոնց պարագայում պետք է անցնեն  քիմիաթերապիա և վիրահատություն, ճառագայթային բուժում․ բոլոր այս մեթոդները կարող են անդառնալի վնասել ձվարանները, և քաղցկեղից բուժվելուց հետո կինն ուղղակի չկարողանա հետագայում մայրանալ։ Իհարկե, նման մեթոդների կիրառումից առաջ պարտադիր է ուռուցքաբանի հետ համատեղ խորհրդատվությունը, հակացուցումների բացակայությունը։ Կանայք ՝ սառեցնելով իրենց ձվաբջիջները կամ սաղմնիկները, հնարավորություն են ունենում հետագայում իրագործելու իրենց մայր դառնալու բաղձալի երազանքը:

Այսօր սկսել է տարածում գտնել մինչև 35 տարեկան չամուսնացած աղջիկների մոտ ձվաբջիջների պահպանումը, քանի որ​ երբեմն երկրորդ կեսին գտնելը դժվար է լինում, ժամանակատար, իսկ ժամանակի և տարիքի հետ  կնոջ օրգանիզմի վերարտադրողական պոտենցիալը նվազում է, և այդ իսկ պատճառով մեր հորդորն է մինչեւ 35 տարեկան աղջիկներին, որոնք չունեն զուգընկեր կամ դեռ չեն պլանավորել ամուսնանալ,​ պահպանեն իրենց ձվաբջիջները ՝ կրիոկոնսերվացիայի ճանապարհով ՝ պլանավորելու հետագա հղիությունը։

 -Բժշկուհի, ովքե՞ր կարող են օգտվել Հայաստանում ​ մեկնարկած անպտղության հաղթահարման ծրագրից։

-Բավականին շատ խմբեր են ներգրավված այդ ծրագրի մեջ. ծրագիր, որն հնարավորություն է ընձեռում այն զույգերին, ովքեր չեն կարողանում ծնող դառնալ։ Եթե համեմատելու լինենք նախկին պետպատվերի ծրագրի սահմանափակ խմբերի հետ,  ՀՀ տարածքի մինչև 35 տարեկան բոլոր կանայք կարող են ​ օգտվել արտամարմնային բեղմնավորումից ​ և սերմնավորում անելու հնարավորությունից, և 36-42 տարեկան կանայք կարող են օգտվել ինսիմինացիայից,  պատերազմում զոհված զինվորների ծնողերին արտամարմնային բեղմնավորման մեծ հնարավորություն է​ տալիս թե՛ իրենց ձվաբջիջներով, թե՛ դոնորական ձվաբջջներով։ Պետության կողմից վերջերս ընդունված այս օրենքով կարող են օգտվել անգամ փոխնակ մոր փոխահատուցման ծառայությունից, այն հերոսների մայրիկներին, ովքեր ունեն տարբեր առողջական խնդիրներ, ովքեր չեն կարող կրել այդ հղիությունը: Սկսել են ներառվել նաև սահմնամերձ գոտու երկրորդային անպտղությամբ տառապող բնակիչները, որոնք ​ դիմում են երկրորդ բալիկի համար, և որոնց ցուցված է արտամարմնային բեղմնավորումը։ Իհարկե, կան որոշ սահմանափակումներ, բայց, միևնույն է, հաշվի առնելով այս ցուցումները սա մեծ աջակություն է պետության կողմից իր քաղաքացուն՝ հաղթահարելու անպտղությունը: Պետբյուջեի միջոցներով արհեստական ​ բեղմնավորման ծրագիրն այսուհետ բաց է լինելու ՀՀ բոլոր քաղաքացիների համար` անկախ բնակության վայրից, սոցիալական վիճակից, ամուսնական կարգավիճակից։ Կարծում ենք, որ այս ծրագիրը շատ սպասված էր։

-Ձվաբջջի դոնորություն. ​ ովքե՞ր կարող են լինել դոնորներ, ո՞ր դեպքերում է այս մեթոդի կիրառությունը դառնում անհրաժեշտություն։

-Դոնորները պետք է համապատասխանեն որոշակի պահանջների: Դոնորներ կարող են լինել մինչև 35 տարեկան առողջ կանայք, որոնք չունեն առողջական խնդիրներ, գենետիկորեն հետազոտված են: Նրանք պետք է պարտադիր անցնեն մի շարք հետազոտություններ։ Ձվաբջջի դոնորությունն օգտագործվում է, երբ կնոջ ձվարանային պաշարը սպառված է լինում: Ձվարանային պաշարի սպառումը կամ նվազումը մի շարք պատճառներ ունի, որոնց մեջ կարևոր է տարիքային գործոնը: Պաշարի սպառում դիտվում է նաև ձվարանների ծանր վարակներից, վիրահատություններից, աուտոիմուն և մի շարք այլ սոմատիկ հիվանդություններից, սթրեսներից, քիմիաթերապիայից հետո, ինչպես նաև ժառանգական նախատրամադրվածության հետևանքով:

-Ի՞նչ պետք է հասկանալ ​ ներարգանդային ինսեմինացիա բառակապակցության տակ։

-Մեր օրերում բավականին հաճախ կիրառվում է ներարգանդային ինսեմինացիա, երբ արգանդի խոռոչ է ներարկվում նախապես հատուկ մշակված, ընտրված սպերմատոզոիդների զանգվածը: Միջամտությունն իրականացվում է​ օվուլյացիայի շրջանում (դաշտանային ցիկլի միջին շրջանում): Դրան հաջորդող բոլոր գործընթացներն ընթանում են բնական կերպով: Իսեմինացիան համարվում է բավականին արդյունավետ մեթոդ, որը մոտավորապես 3-4 անգամ ավելի է մեծացնում հղիանալու հավանականությունը։ Սերմնավորումը հավասարազոր է մեկ արտամարմնային բեղմնավորման փորձի,​ այն համարվում է առաջնային մեթոդներից մեկը, որի դեպքում կարևոր պայման է, որ ​ արգանդափողերը լինեն անցանելի և, իհարկե, մշակված սերմը սերմի հատուկ քանակությունից պակաս չպետք է լինի, որպեսզի կարողանանք հաջողության հասնել։

-Ի՞նչ պատկեր ունի կանանց և տղամարդկանց մոտ անպտղությունը տոկոսային հարաբերությամբ:

-Նախկինում կարծիք կար, որ անպտղությունն առավելապես դիտվում է կանանց կողմից առկա խնդիրների հետևանքով: Իրականում կանանց և տղամարդկանց մոտ այն հավասարապես է արտահայտված: Կարելի է ասել, որ ցուցանիշները գրեթե նույն մակարդակի վրա են, մեկ երրորդ դեպքերում՝ կանանց, մեկ երրորդ դեպքերում՝ տղամարդկային անպտղություն, իսկ մնացյալ դեպքերում երկուսի գործոնների առկայություն։ Իհարկե, ըստ բժշկական գրականության՝ կան 10 կամ 15 տոկոս դեպքեր, երբ անպտղությունը լինում է անհայտ պատճառագիտության, այսինքն՝ և՛ կինը, և՛ տղամարդը լիարժեք առողջ են, ​ ոչ մի խնդիր չունեն: Ստացվում է, որ կան պատճառներ, որոնք դեռես բացահայտված չեն ժամանակակից գիտության կողմից,​ և կան պատճառներ, որոնք բացահայտվում են ավելի խորը ուսումնասիրությամբ: Անհայտ պատճառի անպտղության բուժման  ցուցումներից է իսեմինացիան, իսկ եթե դա չի ստացվում, ​ դիմում են արտամարմնային բեղմնավորման օգնությանը։ Երբեմն սերմը ինքնուրույն չի կարող բեղմնավորում կատարել, այդ ժամանակ օգնության է գալիս արտամարմնային բեղմնավորման  մեկ քայլ առաջ մեթոդը՝ սերմի ներցիտոպլազմատիկ ներարկումը, ձվաբջջի մեջ այսպես կոչված ICSI-ի, որի էությունն հետևյալն է՝ ուղղակի վերցնում են առողջ սերմը և ներարկում ձվաբջջի մեջ։

-Բժշկուհի, իսկ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում արգանդի միոման։

​-Միոման արգանդի մկանային օջախային գերաճն է: Կախված իր տեղակայումից՝ այն կարող է անպտղության պատճառ դառնալ կամ ընդհանրապես չխանգարել կնոջը: Իհարկե, եթե կա միոմա, պարտադիր առնվազն տարին մեկ անգամ պետք է համապատասխան հետազոտություններ անցնել ՝ հասկանալու համար՝ արդյոք կա՞ վիրահատման կարիք, թե՞ ոչ, որովհետև ​ ոչ բոլոր միոմաներն են ​ վիրահատական միջամտության ենթակա։ Վիրահատման ենթակա են շատ մեծ չափի միոմաները ինչպես նաև արգանդի խոռոչի ներսում  տեղեկայված կամ  արգանդի խոռոչ ներթափանցող միոմատոզ հանգույցները: Կան նաև միոմաներ, որոնք խոռոչից դուրս են աճում և կարող են չխանգարել հղիության ընթացքին: Իհարկե, երբ միոմա կրող կինը հղիանում է, այս դեպքում հղիությունը դասվում է բարձր ռիսկի հղիության շարքին, որովհետև վիժելու, վաղաժամ ծննդաբերելու ռիսկերը մեծանում են: Այդ իսկ պատճառով խորհուրդ է տրվում լինել մանկաբարձ-գինեկոլոգի խիստ հսկողության տակ:

-Բժշկուհի, խոսեք, խնդրեմ, հղիության արհեստական ընդհատումների մասին։

-Շատ հաճախ արհեստական ընդհատումը լինում է  անցանկալի հղիություն  հղիության պարագայում կամ, ցավոք, պտղի սեռով պայմանավորված: Սակայն լինում են​ նաև բժշկական ցուցումներով ընդհատումներ,  երբ հղիությունը վտանգում  է կնոջ կյանքը, կամ առկա են պտղի զարգացման արատներ։ Բժշկական ցուցումով ընդհատումները կատարվում է միայն բժշկական կոնսիլիումի եզրակացությամբ։  Արհեստական ընդհատումը կնոջ օրգանիզմի համար կարող է ունենալ մի շարք ծանր հետևանքներ: Եթե հղիությունն ընդհատվում է դեղորայքի միջոցով, այն կնոջ օրգանիզմում առաջացնում է հորմոնալ ֆոնի մեծ տեղաշարժ։ Երբ դեղորայքն ընդունում են առանց բժշկի ցուցման, այն կարող է բերել արյունահոսության, ընդհուպ մահվան ելքով։ Իսկ երբ հղիությունն ընդհատվում է գործիքային միջամտությամբ, այն կարող է հանգեցնել տարատեսակ խնդիրների։ Դրանք կրելով վարակային բնույթ՝​ կարող են առաջացնել կպումներ, ընդհուպ անգամ արգանդի թափածակում։ Այդ իսկ պատճառով պետք է լինեն խիստ բժշկական ցուցումներ, և նոր միայն կատարվի արհեստական ընդհատում։ Ես հորդորում եմ կանանց՝ եթե հղիություն չեն պլանավորում, անշուշտ, իրենց գինեկոլոգի ցուցումով, պաշտպանվելու համար կարող են օգտվել որևէ հակաբեղմնավորիչ մեթոդից, ոչ թե ամեն անգամ ընդհատել անցանկալի հղիությունը, որը, ցավոք սրտի, մեզանում մեծ տարածում ունի։

Բայց հուրախություն մեզ՝ ներկա սերունդն ավելի տեղեկացված է, ավելի գրագետ, երիտասարդ կանայք հիմնականում միայն բժիշկների ցուցումներից ելնելով են օգտվում համապատասխան հակաբեղմնավորիչ միջոցներից ու մեթոդներից:

 -Այսօր, կարծեք թե, երիտասարդ կանայք բավականին շատ են դիմում կեսարյան հատմամբ ծննդալուծման: Ի՞նչ կասեք այդ առումով։ Արդյոք այս մոտեցումն ավելի՞ ընդունելի է:

- Կեսարյան հատումների թիվը մեր ժամանակներում իսկապես ​ աճում է ամբողջ աշխարհում: Կեսարյան հատումը օրգանիզմի համար արդեն իսկ համարվում է տրավմա, այն նախընտրելի է միայն խիստ ցուցումների դեպքում, մինչդեռ մեր տարածաշրջանում շատ մեծ տարածում ունի: Բանն այն է, որ երիտասարդ ծննդկանների մոտ բնական ճանապարհով ծննդալուծման նկատմամբ կա չհիմնավորված վախ, մինչդեռ  պետք է խնդրին գիտակցաբար մոտենալ, և չպետք է վախենալ բնական ճանապարհով ծննդաբերելուց: Չպետք է վախենալ ցավից, ​ քանզի երեխային​ գրկելիս​ ծննդաբերական ամեն ցավ կմնա անցյալում: Պետք է հիշել, որ​ կեսարյան հատման հետվիրահատական շրջանն ավելի բարդ է, այդ շրջանում ցավերը կարող են տևել մոտ 4-6 շաբաթ։ ​

 -Վերջին տարիներին երիտասարդները մինչև ընտանիք կազմելը հետազոտման նպատակով ավելի հաճախ են դիմում գինեկոլոգի​ ծառայություններին:

-Շատ գովելի է և գրագետ մոտեցում է մինչ ամուսնությունն ու հղիությունը պլանավորել հետազոտում անցնել, քանի որ  հանկարծակի հայտնաբերված խնդիրների դեպքում հնարավոր կլինի նախապես բուժում անցնել ՝ արդյունքում նվազեցնելով հետագայում չհղիանալու կամ վիժում ունենալու հավանականությունը:

-Ի՞նչ խորհուրդ կտայիք անպտղությամբ տառապող ամուսնական զույգերին:

-Վերարտադրողական բժշկությունը անընդհատ զարգացող գիտություն է, որը երբեմն, ցավոք սրտի, արձանագրում է նաև անհաջող ելքեր։ Իհարկե, մենք անում ենք հնարավորն ու անհնարինը լավագույն արդյունքներին հասնելու համար, բայց, բնականաբար, բոլորս գիտակցում ենք, որ  չենք կարող մշտապես 100 տոկոսանոց արդյունք ապահովել։ Իսկ մեր այն զույգերին, որոնց ​ մոտ չի ստացվում բնական ճանապարհով հղիանալ, հորդորում եմ երբեք չընկճվել, չհանձնվել, հավաքելով իրենց վերջին ներուժը՝ պայքարել և հավատով անցնել այդ դժվարին, բայց այնքան բաղձալի ճանապարհը: Ծնող դառնալու,​ մայրության բեկրանքն զգալու այդ աստվածատուր սուրբ նպատակը թող ձեզ ուժ ու կամք տա այն իրականություն դարձնելու ճանապարհին։

Ուզում եմ, որ եմ մեր կանայք սիրեն իրենց, լինեն առողջ ու երջանիկ, ուզում եմ, որ խուսափեն հղիության ուղղակի սեռով պայմանավորված ընդհատումներից՝ հիշելով, որ, վստահաբար, աշխարհում մի տեղ կա մի զույգ, որը երազում է ծնող դառնալ:

Կյանքի բոլոր ասպարեզներում ու փուլերում կանայք շարժիչ ուժ են, դեռևս երեխայի պրենատալ շրջանից մինչև խորը ծերություն, երբ երազում ես օրվա հոգսերից հետո մի պահ գլուխդ դնել մորդ ծնկներին, կամ մայրդ առնի քեզ իր ափերի մեջ, կտրվես իրականությունից, ընդարմանաս ու հասկանաս, որ կա կյանքում իրական ու անփոխարինելի ՍԵՐ....

Հաճախ ժպտացեք, սիրելի կանայք, սեր տվեք, սեր առեք, ապրեք ու ապրեցրեք....

Մանկական բժիշկ-ստոմատոլոգ

Կրթություն

Բարձրագույն

2020-2022 թթ.  Ազգային Առողջապահության Ինստիտուտ, մանկական ստոմատոլոգիա

2018-2020 թթ.  Հայկական Բժշկական Ինստիտուտ, մագիստրատուրա, ստոմատոլոգիական ֆակուլտետ

2014-2018 թթ.  Հայկական Բժշկական Ինստիտուտ, բակալավրիատ, ստոմատոլոգիական ֆակուլտետ

Միջնակարգ

2003-2011 թթ.  Սանկտ-Պետերբուրգի թիվ 206 միջնակարգ դպրոց (Ռուսաստան)

2011-2014 թթ.  ք. Արմավիրի թիվ 2037 միջնակարգ դպրոց զորամասի ներքո (ավարտել  է ոսկի մեդալով)

Աշխատանքային փորձ

2020-2021 թթ.  ք. Երևան, մանկական թիվ 4 ստոմատոլոգիական պոլիկլինիկա, բժիշկ-օրդինատոր, մանկական ստոմատոլոգ

2021 թ. մինչ օրս  ք. Արմավիր, <<DentaMed Clinic>>  կլինիկայում, որպես մանկական բժիշկ-ստոմատոլոգ

2022 թ. մինչ օրս  ք. Երևան, <<Wellness Dental Clinic>> կլինիկայում, որպես մանկական բժիշկ-ստոմատոլոգ

Անդամակցություն

Armenian Dental Association

Մասնակցություն

2015 թ-ից սկսած անցել է մի շարք վերապատրաստումներ <<մանկական ստոմատոլոգիա և մանկական հոգեբանություն>> թեմաներով:

Վարում է հեղինակային դասընթացներ՝  տարբեր տարիքային խմբերի շրջանում. տնային պայմաններում բերանի խոռոչի պատշաճ հիգիենայի պահպանման վերաբերյալ, ինչպես նաև պացիենտներին տալիս խորհրդատվություն. մեծ ուշադրություն դարձնել բերանի խոռոչի հիվանդությունների կանխարգելման կարևորությանը։

Պարբերաբար սոցիալական կայքերում տեղադրում է օգտակար հրապարակումներ և տեսանյութեր:

Բժշկի համար իր աշխատանքի ամենաբարձր գնահատականը ապաքինված և իր առողջությունը վերագտած  հիվանդի օրհնանքն է

Էնդոկրինոլոգիան բժշկության ամենաարագ զարգացող ճյուղերից մեկն է, որը զբաղվում է էնդոկրին համակարգի հիվանդությունների բուժմամբ: Էնդոկրին հիվանդությունները դանդաղ և երկարատև, հաճախ ամբողջ կյանքի ընթացքում բուժում պահանջող հիվանդություններ են, քանի որ դրանք հիմնականում քրոնիկ ընթացք ունեն։ Էնդոկրինոլոգիական հիվանդությունները քրոնիկական  հիվանդություններ են, որոնք ազդում են կյանքի որակի վրա եւ կարիք ունեն մշտական հսկողության:

Տարեցտարի մարդկանց մոտ նկատվում է էնդոկրին համակարգի հիվանդությունների թվի կայուն աճ, ինչը կապված է շրջակա միջավայրի, սոցիալ-տնտեսական գործոնների, ինչպես նաև մշտական ​​սթրեսային իրավիճակներին, որոնց հետ ամեն օր բախվում են մարդիկ: Ժամանակակից էնդոկրինոլոգիան շատ առաջ է գնացել բազմաթիվ հիվանդությունների պաթոգենեզի, ինչպես նաև դրանց բուժման մեթոդների ուսումնասիրության մեջ, որը թույլ է տալիս ոչ միայն հայտնաբերել հիվանդությունը, այլև իրականացնել իրավասու կանխարգելում:

Մեր զրուցակիցն է «Աստղիկ» բժշկական կենտրոնի  էնդոկրինոլոգ Լիանա Գրիգորյանը: Բավականին հաճելի զրուցակից, մարդ, որն իր բնագավառում առաջնորդվում է ազնիվ լինելու սկզբունքով, անչափ ուշադիր ու հոգատար է հիվանդների նկատմամբ, շփվելու յուրահատուկ մոտեցում ունի թե՛ գործընկերների, թե՛ այցելուների հետ, եւ նրա հոգատարությունն ու սերը գնահատվում են բոլորի կողմից:

Երիտասարդ բժշկուհու համար մասնագիտությունն առաջին հերթին մարդուն առողջություն ու ժպիտ պարգեւելու առաքելություն է, իսկ դա իր ոլորտում լավագույնը դառնալու նախապայմաններից է: Ընդհանրապես ամեն ոք մասնագիտական ոլորտ պետք է մտնի հավատով, որ հենց ինքն է փոխելու այն աշխատանքային աշխարհը, որում ապրում է։ 

-Որո՞նք են Հայաստանում ամենատարածված էնդոկրին հիվանդությունները։

- Նշեմ, որ էնդոկրին հիվանդությունների շարքը բազմազան է, սակայն Հայաստանում ամենատարածվածներից են շաքարային դիաբետը՝ իր դասակարգումներով, աուտոիմուն թիրեոիդիտը, վահանաձև գեղձի թերֆունկցիան, ըստ բժշկական տերմինաբանության՝ հիպոթիրեոզը, գերֆունկցիան՝ թիրեոտոկսիկոզը, հանգույցավոր խպիպները, ճարպակալումը, ինչպես նաև մեր պրակտիկայում ոչ հաճախ հանդիպող մակերիկամի գոյացությունները:   

Ցավոք, պետք է նշեմ, որ այսօր շատ լայն տարածում ունեն նաև վահանաձև գեղձի չարորակ  գոյացությունները, որոնք նախորդ տարիների համեմատ զգալիորեն երիտասարդացել են: Հատկապես շատ է հանդիպում վահանաձև գեղձի պապիլյար կարցինոման, բայց նաև պետք է նշեմ, որ վահանաձև գեղձի մյուս չարորակ գոյացությունների համեմատ այն բարորակ ընթացք ունի և ժամանակին հայտնաբերելու դեպքում լիարժեք բուժվում է և կյանքի տևողության վրա չի ազդում:

-Բժշկուհի, ասացեք, խնդրեմ, ի՞նչ է իրենից ներկայացնում շաքարային դիաբետը: Կարո՞ղ ենք այն համարել դատավճիռ:                                                    

- Շաքարային դիաբետը քրոնիկ հիվանդություն է, որը բնութագրվում է օրգանիզմում գյուկոզայի փոխանակութան խանգարմամբ՝ պայմանավորված ենթաստամոքսային գեղձի բջիջների կողմից արտադրվող ինսուլին հորմոնի բացարձակ կամ հարաբերական անբավարարությամբ։ Դրա հետևանքով զարգանում է արյան մեջ գլուկոզայի կայուն բարձրացում,  ըստ բժշկական տերմինաբանության՝ հիպերգլիկեմիա: Տարբերակում ենք տիպ մեկ շաքարային դիաբետ, որի դեպքում դիտվում է ինսուլինի բացարձակ անբավարարություն, պայմանավորված ենթաստամոքսային գեղձի β բջիջների դեստրուկցիայով, և տիպ երկու շաքարային դիաբետ,  այլ կերպ ասած՝ ինսուլին ռեզիստենտ շաքարային դիաբետ, որի դեպքում օրգանիզմը չի կարողանում արդյունավետորեն յուրացնել ենթաստամոքսային գեղձի կողմից արտադրվող ինսուլինը:

Շաքարային դիաբետը դատավճիռ չէ, այն ի հայտ գալուց հետո դառնում է ապրելակերպ։ Ասել, թե կարելի է լիարժեք բուժել, իհարկե կեղծիք է, քանի որ վերը նշեցինք, որ այն քրոնիկ հիվանդություն է, և բոլոր բուժման մեթոդներն ուղղված են թեթևացնելու  ախտանիշները և կանխարգելելու հիվանդությանը բնորոշ բարդությունները: Հետևաբար, բարդություններից խուսափելու համար պետք է մշտապես գտնվել էնդոկրինոլոգի հսկողության տակ, հետևել բժշկի ցուցումներին, սննդակարգին, ֆիզիկական ակտիվությանը, ինչպես  և ժամանակին և ճիշտ ընդունել բժշկի կողմից նշանակված դեղորայքը, այդպիսով արյան մեջ իջեցնել գլուկոզայի մակարդակը նորմայի:

-Ինչպե՞ս անել, որ շաքարային դիաբետը այլ հիվանդությունների առաջացման պատճառ չդառնա։ Ինչպե՞ս պաշտպանվել դրանից։

-Շաքարային դիաբետն ամբողջ օրգանիզմի հիվանդություն է, չնայած հիվանդության ընթացքում առաջին հերթին վնասվում են անոթների պատերը, և նյարդային բջիջների թաղանթները: Այստեղ պետք է ցավով նշեմ, որ դրանց ախտահարումը լինում է անդառնալի: Այդ  իսկ պատճառով առաջին պլան են մղվում անոթային բարդությունները՝ ինֆարկտը, ինսուլտը, ստորին վերջույթների անոթների ախատահարումները, գանգրենան՝ փտախտը, ընդհուպ մինչև վերջույթների ամպուտացիան՝ ծայրատումը: Ամբողջ աշխարհում տարեկան չորս միլիոն մարդ մահանում է շաքարային դիաբետի բարդություններից: Այն մահացության տեսանկյունից երրորդ տեղն է գրավում սիրտ-անոթային և օնկոլոգիական հիվանդություններից հետո։ Հետևաբար, որպեսզի չախտահարվեն մյուս օրգան-համակարգները,  պետք  է առավելագույնս  պահպանել արյան մեջ գլյուկոզայի  մակարդակը: Ցանկալի է, որ առավոտյան քաղցած ժամանակ գլիկեմիայի մակարդակը չգերազանցի  6 մմոլ-ը, և ուտելուց երկու ժամ հետո, օրվա ընթացքում, այն չգերազանցի 8 մմոլ-ը, որը մենք կհամարենք արդեն բավարար կոմպենսացիա:

-Չափից ավելի քաղցրի գործածումը  կարո՞ղ է, արդյոք,  դիաբետի առաջացման պատճառ դառնալ:

-Իրականում շաքարային դիաբետի առաջացման պատճառները շատ ավելի լուրջ են,  քան մեծ քանակությամբ քաղցրի օգտագործումը: Օրինակ, տիպ մեկ շաքարային դիաբետի առաջացման հիմքում ընկած են այն աուտոիմուն գործընթացները, որոնց դեպքում դիտվում է իմունիտետի ագրեսիվ ռեակցիա օրգանիզմի սեփական բջիջների նկատմամբ: Դրա հետևանքով  վնասվում են ենթաստամոքսային գեղձի բջիջները,  և առաջանում է ինսուլինի բացարձակ անբավարարություն: Ցավոք սրտի,  այս երևույթի պատճառները մինչ  օրս անհայտ են: Տիպ երկու շաքարային դիաբետի առաջացման համար շատ կարևոր է գենետիկ նախատրամադրվածությունը, ինչպես նաև  նպաստող պայմանները: Հետևաբար՝ գենը ժառանգելը  չի նշանակում, որ դա հիվանդությունը զարգանալու  պարտադիր պայման է: Շատ կարևոր են նախատրամադրող պայմանները: Դրանք են՝ հաճախակի սթրեսները, քաշի ավելացումը, ճարպակալումը, պասիվ կենսակերպը, ալկոհոլի չարաշահումը, արագ սննդից հաճախակի օգտվելը:   

 - Դիաբետից խուսափելու ի՞նչ կանխարգելիչ ﬕջոցներ կան:  Եթե հիվանդությունը ժամանակին չկանխարգելվի և չվերահսկվի բժշկի կողմից, ապա  ի՞նչ վտանգներ կարելի է սպասել։

- Պարզապես պետք է վարել առողջ ապրելակերպ, ճիշտ սնվել, հետևել ֆիզիկական ակտիվությանը, հրաժարվել ծխելուց: Քանի որ տիպ երկու շաքարային դիաբետի հիմքում ընկած է հիպերինսունիլիզմը և ճարպակալումը, հետևաբար, պետք  է խուսափել մեծ քանակությամբ յուղոտ, ճարպոտ սննդի օգտագործումից, ալկոհոլի չարաշահումից, սահմանափակել հեշտ յուրացվող ածխաջրերի օգտագործումը, գազավորված ըմպելիքները, ավելի շատ օգտագործել միրգ, բանջարեղեն: Խորհուրդ է տրվում շաբաթը առնվազն  մեկ-երկու անգամ այցելել մարզասրահ, քանի որ ճիշտ և գրագետ մարզման դեպքում մեծանում է օրգանիզմի հյուսվածքների զգայնությունը ինսուլինի նկատմամբ, հետևաբար, քաշի նվազումը արյան մեջ բերում է ինսուլինի մակարդակի կարգավորմանը, և կանխարգելվում շաքարային դիաբետի առաջացումը:  Այստեղ  մի շատ կարևոր հանգամանք կա, այն է՝ հիվանդությունը պետք է վերահսկվի ինչպես բժշկի, այնպես էլ բուժառուի կողմից: Բուժառուները պետք է սովորեն  ինքնուրույն հսկել օրվա տարբեր ժամերին իրենց շաքարի մակարդակը և տվյալների մասին տեղեկացնել բժշկին: Ինչպես և պետք է հետևեն արյան ճնշմանը և խոլեստերինի մակարդակին: Հետևաբար,  շատ կարևոր է  բժիշկ-բուժառու փոխհարաբերությունը: Ժամանակին չվերահսկելու դեպքում կարող են առաջանալ այնպիսի բարդություններ, ինչպիսիք են՝ նեֆրոպաթիան՝ երիկամների անոթների ախտահարումը, որն ուղեկցվում է քրոնիկ երիկամային անբավարությամբ, ռետինոպաթիան ՝ աչքի անոթների ախտահարումը, որը բերում է ոչ միայն տեսողության իջեցման, այլև  կարող է հանգեցնել ընդհուպ մինչև կուրության: Դե իսկ սպասելի են դիաբետիկ ոտնաթաթը, դիաբետիկ նեյրոպաթիաները, ստորին վերջույթների անոթների ախտահարումները, գանգրենան, որը կարող է ավարտվել վերջույթների անդամահատմամբ: Տղամարդկանց մոտ կարող է մինչև իսկ զարգանալ իմպոտենցիա:

- Որոն՞ք են շաքարային դիաբետի նախանշանները:

- Շաքարային դիաբետի նախանշաններն են՝ բերանի չորություն, մշտապես ծարավի զգացում, հաճախամիզություն, հատկապես՝ գիշերային ժամերին, քաշի կտրուկ փոփոխություն, ընդհանուր թուլություն, էներգիայի պակաս, հոգնածության զգացում, տեսողության իջեցում, ճնշման տատանումներ, քոր, ոտնաթաթերի այրոց կամ սառնության զգացում, վերջույթների թմրածություն, ծակոցներ և ձգձգվող ընթացքով չլավացող վերքեր:  Այս ամենը ահազանգ է առ այն, որ կա խնդիր, և ցանկալի է, ավելին՝ հարկ է  հետազոտվել:

-Հնարավո՞ր է բուժել այս հիվանդությունը առանց ինսուլինի օգնության, և, առհասարակ, այս հիվանդությանը դիմագրավելու այլընտրանքային ի՞նչ ﬕջոցներ կան:

-Եթե խոսքը  վերաբերում է տիպ մեկ շաքարային դիաբետին, որի մասին  ես վերը նշեցի,  այդ դեպքում դիտվում է ինսուլինի բացարձակ անբավարարություն, հետևաբար, բուժումը պետք է լինի միայն ինսուլինով: Տիպ երկու շաքարային դիաբետի բուժման համար գոյություն ունեն հակադիաբետիկ մի շարք դեղամիջոցներ, որոնք բազմազան են և տարեցտարի նորացվում են: Յուրաքանչյուր բուժառուի համար դեղամիջոց ընտրելիս ցուցաբերվում է անհատական մոտեցում՝ հաշվի առնելով որոշակի ցուցումներն ու հակացուցումները: Սակայն պետք է նշել, որ շաքարային դիաբետի բուժման մեջ դեղորայքային բուժումը երրորդ տեղում  է դիետայից և ֆիզիկական ակտիվությունից հետո: Այսինքն՝ եթե բուժառուն  չի հետևում ճիշտ սննդակարգին, ֆիզիկական ակտիվությանը, չի վարում առողջ ապրելակերպ, ապա նույնիսկ ամենաորակյալ դեղորայքը չի կարող ունենալ իր դրական ազդեցությունը  և լիարժեք նպաստել բուժառուի առողջական վիճակի էական բարելավմանը:  

  -Որպես վերջաբան, Ձեր մաղթանքն ու հորդորը մեր հասարակությանը:

-Կցանկանամ, որ հասարակությունը հնարավորինս առողջ լինի, որ մարդիկ որքան կարող են, հեռու մնան սթրեսներից, ինչքան էլ մերօրյա պայմաններում դա շատ դժվար է,  հետևեն ճիշտ սննդակարգին, պահպանեն ֆիզիկական ակտիվությանը, մի խոսքով՝ առողջ ապրելակերպ վարեն: Շատ կարևոր է, որ մարդիկ գիտակցեն,  որ յուրաքանչյուրիս կյանքն իր ձեռքում է, որ պետք է սիրել իր եսը, պետք է ապրել դրական լիցքերով՝ ներաշխարհը խաղաղ պահել, լինել բարի ու կամեցող: Չարն ու նախանձը կործանարար են: Կցանկանամ, որ ամենուրեք տիրի փոխադարձ  սերը։ Սիրեք միմյանց, մարդիկ, սիրեք ձեզ շրջապատող աշխարհը, գնահատեք՝ ինչ ունեք, եղեք  ավելի ներողամիտ ու զիջող: Ապրեք հոգեպես խաղաղ, բացասական մտքերից ու զգացողություններից ձեզ զերծ պահեք։

Իսկ բժշկի համար իր աշխատանքի ամենաբարձր գնահատականը, ինչ խոսք, ապաքինված և իր առողջությունը վերագտած  հիվանդի օրհնանքն է,  սրտից բխած նրա անսահման երախտիքի ու շնորհակալանքի ջերմ խոսքը:  Հավատացեք, դա մի ամբողջ աշխարհ արժի։ 

«Քեզ բացակա չենք դնի». Ի հիշատակ մեծահամբավ գիտնական Կառլեն Օգսենի Հովնանյանի ծննդյան 85-ամյա հոբելյանի

Իրականում ճշմարիտ է ասված` մեզնից յուրաքանչյուրը ծնվում է այս երկրի վրա իրեն ի վերուստ տրված յուրահատուկ առաքելությամբ։ Ոմանք լույս աշխարհ են գալիս, որպեսզի հանճարեղ մի բան արարեն իրենց ասպարեզում, մյուսները` որպեսզի լույս աշխարհ բերեն ու մեծացնեն այդ հանճարներին, մյուսներն էլ ծնվում են, որպեսզի միլիոնավոր մարդկանց կյանքեր փրկեն։

Կցանկանայի և կարծում եմ՝ տեղին է մեջբերել մեծանուն հայագետ Հրաչյա Աճառյանի փայլուն մտքերից մեկը. «Մարդու ուղեղը աշխատող գութանի խոփի նման է, որքան աշխատում է, այնքան պայծառանում է»:

Անձնուրացորեն իրենց գործի նվիրյալ մարդկանց կենսագրությունը կարդալիս ապշում ես, թե ինչպես է մի մարդ իր կյանքի ընթացքում (նույնիսկ եթե նա երկար կյանք է ունեցել) հասցրել այդքան մեծածավալ աշխատանք անել։ Ի դեպ, ցավոք և սակայն հանուն արդարության՝ պետք է նշել, որ այսպիսի մարդկանց անունը միշտ չէ, որ հայտնի է դառնում լայն հասարակությանը։ Այս մարդիկ իրենց արածն ազդարարողներից չեն, նրանք լուռ ու անաղմուկ տրվում են իրենց գործին ու ամբողջովին տարվում են դրանով, տքնում են անտրտունջ և հրաշքներ արարում։ Այդպիսի «հրաշագործներից» է Կառլեն Հովնանյանը, որի անունը, ինչպես ասվեց, ամենայն հավանականությամբ, ընթերցողներից քչերին է հայտնի։

Այնուամենայնիվ, դժվար է կանխագուշակել, թե ինչպես կզարգանար Հայաստանում բժշկագիտությունը, եթե այս ասպարեզում չլիներ Կառլեն Հովնանյանի նման գիտակն ու նվիրյալը․ չմոռանանք, որ մեր հերոսը Խորհրդային Հայաստանի բժշկագիտության մեծ ու մեծահամբավ երախտավորներից էր։

Այսօր հարկ է, որ արդի հայ գիտությունը միջազգային հարաբերություններում և գլոբալ արժեքային շղթաներում լինի աշխարհի բոլոր երկրների այցեքարտերից մեկը, եւ ըստ այդմ՝ հանդիսանա արտաքին հարաբերությունների կարևորագույն բաղադրիչ: Ներկայիս համացանցային դարում գիտելիքն ամենուր է, այն ուտում է մարդկանց ուղեղները, այնինչ մեր մեծանուն և հզոր գիտնականները կարողանում էին այնքան մատչելի մատուցել իրենց ներուժը և երիտասարդ գիտնականների համար ստեղծում անարգել պայմաններ՝ ինքնադրսևորվելու և խորանալու ու առաջ գնալու գիտության ճանապարհներով՝ փորձելով արժևորել նրա ծանրակշիռ և արժեքավոր գիտական վաստակը: Շատերը չեն թաքցնում, որ մինչ օրս երախտապարտ են այս մեծ գիտնականին ու մարդուն՝ կյանքի կարևոր ճանապարհին ճիշտ ուղով իրենց ուղղորդելու համար: Նրա հետ շփումը հայ մարդու տեսակի իրական ու սքանչելի դաստիարակություն էր, ներքուստ փխրուն, ինքնամփոփ ու ազնվագույն մի անհատականություն, որ երբևէ ի հայտ չէր բերում սեփական խնդիրները:

Այսօրվա մեր հոդվածը կրում է «Քեզ բացակա չենք դնի» խորագիրը և նվիրված է Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարության համաճարակաբանության և հիգիենայի՝ հետագայում Ա. Բ. Ալեքսանյանի անվան համաճարակաբանության, վիրուսաբանության և բժշկական մակաբուծաբանության գիտահետազոտական ինստիտուտի բազայի հիման վրա դեռևս Խորհրդային Միության տարիներին կառավարության որոշմամբ ստեղծված էլեկտրոնային միկրոսկոպիայի՝ այդ տարիների խոշորագույն համարվող լաբորատորիայի հիմնադիր, Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիայի մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի էլեկտրոնային միկրոսկոպիայի լաբորատորիայի վարիչ, Հայաստանում բժշկակենսաբանական բնագավառում էլեկտրոնային միկրոսկոպիայի ոլորտի հիմնադիր, էլեկտրոնային միկրոսկոպիայի հայկական ընկերության նախագահ, Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիայի Նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտի գիտաշխատող, շուրջ 200 գիտական աշխատասիրությունների, նորարարական​ առաջարկությունների և մեթոդական ձեռնարկների հեղինակ, կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, Ռուսաստանի Դաշնության բնական գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամ, ակադեմիկոս, երջանկահիշատակ Կառլեն Օգսենի Հովնանյանի ծննդյան օրվան: Այսօր՝ մայիսի 7-ին, նա կդառնար 85 տարեկան:

Կառլեն Հովնանյանի հակումը գիտական աշխատանքի նկատմամբ դրսևորվեց դեռևս անցյալ դարի 50-ական թվականներին՝ Երևանի պետական բժշկական համալսարանում /նախկինում ինստիտուտ/ ուսանելու տարիներին։ Որպես գիտնականի` նրա ձևավորման գործում մեծ դեր է խաղացել ականավոր գիտնական-մանկավարժ, ԽՍՀՄ- ում վարակիչ հիվանդությունների դեմ պայքարի գործիչ, ականավոր համաճարակաբան, ակադեմիկոս Արտո Բոգդանի Ալեքսանյանը։ Ավարտելով ԲՈՒՀԸ՝ Հովնանյանը որպես բժիշկ աշխատանքի է անցնում հանրապետության հակահամաճարակային կայանում և ապա՝ Հանրապետական հակապալարախտային դիսպանսերի վիրաբուժական բաժանմունքում: Հակումը և հետաքրքրությունը հիմնարար գիտական աշխատանքների նկատմամբ նրան բերում է Երևանի պետական համալսարանի կենսաբանական ֆակուլտետի ասպիրանտուրա՝ մանրէաբանություն մասնագիտությամբ, որտեղից էլ գործուղվում է Մոսկվա՝ ԽՍՀՄ բժշկական գիտությունների ակադեմիայի Ն. Ֆ. Համալեյայի անվան համաճարակաբանության և մանրէաբանության ինստիտուտի մեր հայրենակից, հանրաճանաչ գիտնական, պրոֆեսոր Արշալույս Արամի Ավագյանի կողմից ղեկավարվող ախտածին միկրոօրգանիզմների կազմաբանության բաժին։ 1968 թվականին Մոսկվայում մեր հայրենակիցը փայլուն պաշտպանում է թեկնածուական թեզը սպիրոխետոզների և էվոլյուցիոն տարբեր մակարդակների վրա գտնվող մակրոօրգանիզմների փոխներգործությունների սուբմիկրոսկոպիկ թեմայով։

Կ. Օ․ Հովնանյանի նախաձեռնությամբ 1968թ. Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարության համաճարակաբանության և հիգիենայի՝ հետագայում Ա. Բ. Ալեքսանյանի անվան համաճարակաբանության, վիրուսաբանության և բժշկական մակաբուծաբանության գիտահետազոտական ինստիտուտի բազայի հիման վրա Խորհրդային Միության տարիներին կառավարության որոշմամբ ստեղծվեց էլեկտրոնային միկրոսկոպիայի՝ այդ տարիների խոշորագույն համարվող լաբորատորիան: Նրա՝ որպես գիտության կազմակերպչի, տաղանդը փայլուն կերպով դրսևորվեց վարակների, բակտերիաների և նախակենդանիների սուբմիկրոսկոպիկ առանձնահատկություններին նվիրված համամիութենական գիտաժողովի կազմակերպման գործում: Լինելով էլեկտրոնային միկրոսկոպիայի հայկական ընկերության անդամ և հետագայում նախագահ՝ նա մեծ աշխատանք է կատարում գիտության  այդ բնագավառում:

Իր կյանքի վերջին չորս տարին և մինչ կյանքի վերջին օրը նա աշխատեց Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիայի Նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտում: Շնորհիվ նրա և իր գործընկերների անդուլ ջանքերի՝ Միկրոսկոպիայի հայկական ընկերությունը դարձավ Միկրոսկոպիայի միջազգային ֆեդերացիայի և Միկրոսկոպիայի Եվրոպական ընկերության լիիրավ անդամ։ Հովնանյանը շուրջ 200 գիտական աշխատասիրությունների, նորարարական​ առաջարկությունների և մեթոդական ձեռնարկների հեղինակ է: Կ. Հովնանյանը մեծ մասնակցություն է ունեցել հանրապետական, համամիութենական, միջազգային բազմաթիվ գիտաժողովներում և համաժողովներում, ինչպես Խորհրդային Միության, այնպես էլ աշխարհի մի շարք քաղաքներում՝ Մոսկվա, Սանտ Պետերբուրգ, Կիև, Տալին, Թբիլիսի, Կանկուն, Բեռլին, Դրեզդեն, Վիեննա, Դավոս, Վաշինգտոն, Կանազավա և այլն:

Միկրոսկոպիայի համաշխարհային ֆեդերացիայի և եվրոպական ընկերության, ինչպես նաեւ միկրոսկոպիստների, մակաբուծաբանների եվրոպական ընկերությունների անդամ էր։ Իր ընթացիկ գիտական հետազոտություններին զուգահեռ՝ գիտնականը կարողացավ ամփոփել իր տարիների գիտահետազոտական աշխատանքների արդյունքները և հաջողությամբ պաշտպանել դոկտորական թեզը․ փայլուն մի աշխատություն, որը բոլորովին նոր խոսք էր միկրոօրգանիզմների կազմաբանության և մակաբուծության էվոլյուցիոն տեսության բնագավառում։

Կառլեն Հովնանյանը այն եզակի անհատներից էր, ով առանձնանում էր մարդկային բարձր արժեքներով, իր գործին, իր հայրենքին նվիրվածությամբ ու անսահման համեստությամբ:

Բայց, որքան էլ նա լռեր իր մարդասիրական քայլերի մասին, բարեբախտաբար, կան մարդիկ, որոնք այսօր սիրով ու ակնածանքով պատմում են մեծանուն գիտնականի, մեծ հայի կերպարի մասին:

Կառլեն Հովնանյանի մասին իր հուշերով մեզ հետ կիսվել է նրա հետ աշխատանքային երկարատև ուղի անցած, կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, սննդի անվտանգության և կենսատեխնոլոգիայի բաժնի վարիչ, Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանի կենդանական ծագման հումքի և մթերքի վերամշակման տեխնոլոգիայի ամբիոնի վարիչ Աստղիկ Փեփոյանը:

«Կառլեն Օգսենի   Հովնանյանին ճանաչում եմ դեռևս Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտից՝ 2000-ականներից։ Միասին ապրել ենք բավականին երջանիկ, «արարիչ» օրեր՝ լցված գիտական ստեղծագործական բուռն քննարկումներով՝ հաջողված, երբեմն նաև չհաջողված համատեղ գիտափորձերով, որոնք հիմք էին հանդիսանում նոր, ավելի խորը գիտական հետազոտությունների։ Կենսաբանական գիտությունների դոկտոր Կառլեն Հովնանյանը մեծ մարդ էր՝ միջազգային բարձր ճանաչմամբ գիտնական, հրաշալի ընկեր և, ինչպես ինքն էր ասում, պարզապես հայրենասեր մարդ։

Գիտության մեջ ամենակարևորը գաղափարն է՝ կա գաղափար, լուծում գտնելն արդեն դառնում է տեխնիկական խնդիր։ Գիտնական Կառլեն Հովանանյանի ուժը հենց նոր գաղափարների մեջ էր։ Նրան պարզապես պետք էր թևեր տալ, և նա հստակ կարող էր, նրա միտքն ի զորու էր մեծ գիտական նվաճումների հասնել։ Առաջին անգամ նրա կազմակերպչական ջիղը նկատեցին, ցավոք, արտերկրում, երբ Շվեյցարիայի Դավոս քաղաքում մասնակցում էինք եվրոպական միկրոսկոպիստների գիտաժողովին, որը կազմակերպվել էր Եվրոպական Միկրոսկոպիայի միության կողմից․ Այդ տարիներին Կառլեն Հովնանյանը Հայաստանի Միկրոսկոպիստների միության նախագահն էր։ Գիտաժողովին մասնակցում էին ավելի քան 650 գիտական պատվիրակներ և 700-ից ավելի ցուցահանդեսային փորձագետներ՝ աշխարհի 36 երկրներից:

Հիշում եմ, թե ինչպես բոլոր մասնակիցների մեջ մեզ, ի դեմս Կառլեն Հովնանյանի, համաժողովի նախագահը առանձնակի խանդավառությամբ ընդունեց:

Իր մասնագիտական շրջապատում Կառլեն Հովնանյանը լրիվ այլ մարդ էր, ոգեշնչված և ոգեշնչող գիտնական․ այսպես ներկայացրեց նրան պրոֆեսոր Nick Schryvers-ը՝ Միկրոսկոպիստների միության քարտուղարը։ Կոնֆերանսը տևեց 4-5 օր։ Կոնֆերանսի ողջ ընթացքում Հայաստանը կոնֆերանսի կազմակերպիչների, լավագույն միկրոսկոպիստների ուշադրության կենտրոնում էր, բուռն գիտական քննարկումների մեջ․ նրանք պարզապես ապշած էին Հայաստանի գիտական հզորությամբ։ 2016 թվականին Լիոնում կայացած համաժողովի միկրոսկոպիստների կոնֆերանսին Կառլեն Օգսենիչի պատրաստած մասնագետների պնդմամբ բացառիկ գիտական նմուշներն ուսումնասիրվեցին «ցուցահանդեսային մանրադիտակներով»՝ տեղում ձևակերպվեց մեր նոր բակտերիալ նանոկառուցվածքներին վերաբերող աբստրակտը, որը նախատեսվում էր « մեծ հոդված>> դարձնել։

Չգիտեմ, գուցե և արմատներով վանեցի լինելն էր նաև Կառլեն Հովնանյանի մեծ հայրենասիրության դրդապատճառը:

Կոնֆերանսների ժամանակ Կառլեն Օգսենիչը երբեք չէր շեղվում հիմնական նպատակից, միշտ տեղում էր՝ սեփական անձի և հայրենիքի նկատմամբ մշտապես պատասխանատվությամբ լեցուն։

2005-2006 թվականներին Հայաստանում գիտության մեջ վարչական բնույթի փոփոխություններ տեղի ունեցան։ Խելացի, հայրենասեր մարդու համար պարզից էլ պարզ էր, որ այդ մեխանիկական փոփոխությունները լավ բանի չեն բերելու, ավելին՝ դրանք տանում են մեզանում գիտության և կրթության մակարդակի կտրուկ վատթարացմանը, ավելին՝դրանք սպառնալիք են երկրի ապագայի համար։ Այդպես էր մտածում և Կառլեն Հովնանյանը։ Սարսափում էինք Հայաստանի նման փոքր երկրի համար «դատարկ» գովազդի չափերից և ձևից, ինչը գրավել էր գիտությանը և ԳԱԱ-ին, իսկ հետագայում՝ նաև ամբողջ երկիրը: Բայց Հայաստանը լքելու վերաբերյալ խոսք անգամ չկար։ Վերջին ժամանակներում էլ շատ մտահոգված էր ԳԱԱ-ի «լուծարմանը» վերաբերող խոսակցություններով։ Ասում էր, որ ԳԱԱ-ն, անշուշտ, լուրջ վերափոխումների կարիք ունի, բայց սխալ է գիտության այս կաճառը լուծարելը։ Մտահոգված էր երիտասարդների կրթությամբ, գիտության ապագայով․․․Որքան էլ դառնանում էր ներկայից, միշտ զարմանալիորեն լավատես էր, առաջ նայող, ստեղծագործ․․․ Այդպիսին էր մեր Կառլեն Օգսենիչը, զգայուն, երբեմն անհանդուրժող, բայց խորաթափանց և հայրենասեր գիտնականը»,- իր խոսքի ավարտին նշեց տիկին Փեփոյանը։

Կառլեն Հովնանյանն իր էությամբ կյանքը հաստատող անձնավորություն էր։ Այսօր շատերն են իրավամբ հպարտանում, որ ճանաչել են նրան, նրա հետ ճանապարհ անցել: Երկրում տեղի ունեցող որևէ իրադարձությունից անմասն չէր, միշտ հայրենիքի հոգսերին արձագանող, այդ հոգսերով ապրող ու մտահոգ մարդ էր։ Նրա գիտական ժառանգությունը զգալի ազդեցություն է ունեցել հայ բժշկագիտական մտքի հետագա զարգացման, ինչպես նաև երիտասարդ սերնդի մի շարք գիտնականների մասնագիտական հայացքների ձևավորման վրա:

Հատուկ սեր էր տածում երիտասարդ ուսումնատենչ կադրերի հանդեպ, անշահախնդիր խրախուսում էր և օգնում բոլորին և այդ ամենը՝ առանց ցուցադրման: Մարդու մեջ բարձր էր գնահատում աշխատասիրությունը, ճշտապահությունն ու պարկեշտությունը, պատասխանատվության զգացումը, օժտված էր հայ մարդուն զարդարող հատկանիշներով, մարդկային-բարոյական բարձր նկարագրի տեր էր, բարեկամասեր էր, ընկերասեր:

Ցավ ի սիրտ, Կառլեն Հովնանյանը կյանքից հեռացավ գիտական ուժերի ամենածաղկուն շրջանում՝ իր հետ տանելով բազում չիրականացված գիտական ծրագրեր:

Հանճարների, գիտնականների անխամրելի աստղաբույլից է Կառլեն Հովնանյանը, որի կատարածը գիտության մեջ մեծագույն սխրանք էր, իսկ կյանքը՝ բացառիկ հրաշք: Նրա համառ աշխատանքի արդյունքում էր, որ բժշկագիտական տեսադաշտը մեզանում զգալիորեն ընդլայնվեց:

Կարծես թե մեղուն գտել էր բազմաբույր մի ծաղիկ և պոկ չէր գալիս կենսավետ նեկտարից. մինչև կյանքի վերջը նրա հաղորդությունը եղավ գիտության ամբրոսիան:

Կառլեն Հովնանյանը այն եզակի անհատներից էր, ով առանձնանում էր մարդկային բարձր արժեքներով ու անսահման համեստությամբ: Նա այսօր էլ ՀՀ -ում և դրա սահմաններից դուրս մեծ հարգանք վայելող գիտնական է, որի  բազմամյա վաստակը գիտության մեջ պարզապես անգնահատելի է:

Բժշկագիտության մեջ յուրահատուկ անհատականություն էր՝ իր տարբերվող մտածողությամբ ու հույզերով, իր թողած գործի արժեքով ու ճշտությամբ, ծանրությամբ ու ծանր ապրումներով, որոնք մի օր եկել ու չեն հեռանում՝ մշտապես իմաստավորելով այս հոգսաշատ կյանքը: Թող մեզ ներեն տարբեր ասպարեզների նվիրյալները, կարծում եմ, որ այսպիսի մարդիկ հիմնականում բժշկության, ասպարեզում են։

Գիտնականի դուստրը՝ Մարգարիտա Հովնանյանը, նույնպես առողջապահության ոլորտի նվիրյալ է, մասնագիտությամբ բժշկուհի, որ բավականին երկար տարիներ է, ինչ աշխատում է Վլադիմիր Ավագյանի անվան բժշկական կենտրոնում, որպես ալերգոլոգ-իմունոլոգ:

Իր ընտանիքի, հարազատների, ընկերների եւ գործընկերների, ինչպես նաեւ նրա օգնությամբ կյանք վերադարձած անձանց հուշերն են միշտ նրան հետապնդում, նրանց հոգեցունց անդրադարձը դեպի նրա նեղ կյանքը, դեպի կյանքի հովնանյանական բանաձևի արտածման բանալին:

Աշխատանքը նրա տարերքն էր, հոբբին: Ծննդավայրը նրա համար յուրատեսակ սրբավայր էր, որին կապված էր իր ողջ էությամբ: Նրա կյանքը լեգենդ դարձավ: Մինչդեռ նա լեգենդ էր դեռ կենդանության օրոք: Իր բազում պարգևներից և կոչումներից, իր բարձր հեղինակությունից նա երբեք չէր մեծամտանում, գիտությանը սիրահարված մարդ էր՝ համեստ մարդ՝ հաճախ իրարամերժ, հակասական բնավորության գծերով, բայց միշտ զգոն և աչալուրջ, միշտ աշխատասեր ու պահանջկոտ:

Այնքա՜ն շատ է նրա մասին ասելիքը, որ դժվար է այն տեղավորել մեկ հրապարակման մեջ: Կարծում ենք, որ սույն հրապարակումը մի սովորական կանգառ է նրա անցած լուսավոր ճանապարհին: Մոռացվող մասունքներ ու թառամող ճյուղեր նրա դափնեպսակին չեն եղել ու չեն էլ լինելու։ Վստահաբար ասենք, որ նվիրյալ բժիշկ-գիտնականի մեծ վաստակի շնորհիվ նրա դափնեպսակը ժամանակի հետ հաստատապես էլ ավելի է գունազարդվելու:

Կառլեն Հովնանյանը շատ խիզախ էր իր որոշումների մեջ, իրեն բնորոշ կոլորիտով երբեք չէր հանդուրժի մտավորականին ոչ հարիր կեցվածք, տիպիկ հայ մարդու օրինակելի կերպար էր, բացառիկ մտավոր հնարավորություններով օժտված գիտնական, որը կանգնած է եղել և այսօր էլ շարունակում է կանգնած լինել հայ բժշկագիտության ակունքներում:

Բարձր գնահատելով Կառլեն Հովնանյանի բացառիկ մարդասեր տեսակը, գիտական երկարամյա արգասաբեր գործունեությունը, անուրանալի ավանդը բժշկագիտության մեջ` ի նշան հարգանքի և երախտիքի առ նրա անձն ու կատարած աշխատանքը, մենք ցանկանում եք հանրությանը, մեր ընթերցողին ներկայացնել անվանի հայի, բժշկագիտության նվիրյալի կյանքը, գործունեությունը՝ հնարավորություն ստեղծելու վերագնահատելու, արժևորելու և վայելելու գիտնականի ու մարդու նրա բացառիկ տեսակը:

Բժշկագիտությունը դեռ շատ երկար կխոսի նրա թողած ձեռագրի, գիտական հարուստ ժառանգության մասին, կվերաիմաստավորվեն նրա թողած բժշկագիտական ավանդը, բարեգործությունները, հաճախ ինքնամոռացության հասնող գիտական խիզախումները:

Հիշատակդ անմար, մեծանուն գիտնական, բոլորի համար ավագ ընկեր և լավագույն խորհրդատու, հրաշալի մարդ:

Այսօր նյարդավիրաբուժությունն հագեցած  է առավել արդյունավետ վիրահատական միջոցներով, ինչի շնորհիվ  հաջողվում է հաղթահարել տարբեր աստիճանի  բարդության  նյարդավիրաբուժական հիվանդություններ 

Նյարդավիրաբուժությունը բժշկության վիրաբուժական մասնագիտություններից ամենաերիտասարդներից է: Այն վիրաբուժության ճյուղ է, որն իր մեջ ներառում է կենտրոնական և ծայրամասային նյարդային համակարգերի հիվանդությունների բուժումը վիրահատական ճանապարհով։ Գնալով ընդլայնվում ու առռաջընթաց է ապրում նյարդավիրաբուժության ոլորտը․ ոլորտ, որ ժամանակի պահանջներին համընթաց զարգացմամբ արդեն իսկ դասվում է բժշկության ապագա առաջատար գիտությունների շարքին։ Ներկա ժամանակներում նյարդավիրաբուժությունն հագեցած է առավել արդյունավետ վիրահատական միջոցներով, ինչի շնորհիվ էլ համապատասխան ցուցումների առկայության դեպքում  հաջողվում է հաղթահարել տարբեր աստիճանի  բարդության  նյարդավիրաբուժական հիվանդություններ ու իրավիճակներ։

Մեր զրուցակիցն է <<Էրեբունի>> ԲԿ  նյարդավիրաբուժական բաժանմունքի բժիշկ-նյարդավիրաբույժ Նաիրի Մարգարյանը: Որքան էլ գայթակղիչ է բժշկի աշխատանքը, նույնչափ պարտավորեցնող և դժվար է, ու ըստ մեր զրուցակցի՝ բազմակի անգամ ավելի մեծ մարդասիրություն, համբերություն, բարություն է պահանջում, քան շատ այլ մասնագիտություններ։ Բժիշկն այս համոզմանն է եկել իր աշխատանքի ընթացքում և ի սկզբանե գտել է հաջողության բանալին. դա  մարդասիրությունից ծնված սերն է իր հիվանդների հանդեպ: Բոլորիս լավ հասկանալի է հիվանդի հոգեբանությունը։ Լավագույն բժիշկ փնտրելիս ու ընտրելիս հիվանդը ոչ պակաս կարևորում է մարդկային վերաբերմունքը: Բուժմանն հավասար՝ հիվանդին  իր առողջությամբ մտահոգ, իր մասին ոչ միայն մասնագիտորեն, այլ նաև մարդկայնորեն հոգ տանող բժիշկ է հարկավոր: Միայն այս երկուսի զուգակցությամբ կարող է ձևավորվել  բժիշկ-հիվանդ անչափ կարևոր փոխադարձ կապը, որի առկայությունն ինքնին բուժման արդյունավետության գրավական է:       

-Պարոն Մարգարյան, գլխուղեղի ուռուցքներից կխոսե՞ք:

-Գլխուղեղի ուռուցքը գանգի խոռոչում ոչ նորմալ հյուսվածքի աճ է։ Ուռուցքը կարող է աճել ինչպես գլխուղեղի ներսում, այնպես էլ նրա կողքին՝ սեղմելով այն։ Տարբերում են գլխուղեղի ուռուցքների երկու հիմնական խումբ` գլխուղեղից կամ նրա թաղանթներից աճող ուռուցքներ (առաջնային) և մետաստատիկ ուռուցքներ (երկրորդային), որոնք այլ օրգաններից տարածվում են դեպի գլխուղեղ։ Գանգի խոռոչի ներսում առաջացող ուռուցքներից են, օրինակ, գլիոմաները, մեդուլոբլաստոմաները, մենինգիոմաները, հիպոֆիզի ադենոման, կրանիոֆարինգիոմաները և այլն։ Գլխուղեղի մետաստատիկ ախտահարում հաճախակի առաջանում է թոքերի, կրծքագեղձի, մաշկի, աղիների և այլ օրգաններում առաջնային ուռուցքների առկայության դեպքում։ Չարորակ և բարորակ ուռուցքների  ախտանշանները սկզբնական շրջանում սկսվում են ցավային ախտանիշով: Գլխուղեղի ուռուցք ունեցող անձը կարող է ունենալ տարբեր գանգատներ ՝ գլխացավ, սրտխառնոց եւ փսխում, ձեռքի կամ ոտքի թուլություն, խոսքի խանգարում, տեսողության կամ լսողության խանգարում, վարքի փոփոխություն, ցնցումներ և այլն։ Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե որտեղ է գտնվում ուռուցքը, որ կենտրոնների ախտահարումն է առաջացնում և այլն։ Սկզբնական շրջանում ուռուցքները երբեմն կարող են զարգանալ առանց որոշակի գանգատների։

-Ինչպե՞ս կբնորոշեք վերտեբրոպլաստիկան։

-Վերտեբրոպլաստիկան տարբեր ախտաբանական գործընթացների հետևանքով փոփոխված ողի (ողերի) անատոմիական ամբողջությունը վերականգնող վիրաբուժական մեթոդ է: Ողնաշարի վնասվածքների հետևանքով ողնաշարային սյունը և նրա առանձին ողերը կարող են վնասվել (կոտրվել, դեֆորմացվել)՝ թուլացնելով ողնաշարի ամրությունը: Դա հաճախ առաջացնում է ոչ կայուն ողնաշար, որի բուժումն  առանձնահատուկ բուժական մոտեցում է պահանջում:
Վերտեբրոպլաստիկայի մեթոդներից է ողի մարմնի ցեմենտավորումը, որի ժամանակ ձևափոխված ողի մարմնի մեջ ներարկվում է ոսկրային ցեմենտ, որը երկբաղադրիչային ասեպտիկ սոսնձի համակարգ է՝ արագ չորացող և պնդացող:

-Ճողվածքների վերաբերյալ, որոնք, ի դեպ, լայն տարածում ունեն,  ի՞նչ կասեք։  Կխնդրեի փոքր-ինչ մանրամասնել:

-Ճողվածքների ցավային ախտանշանն արտահայտվում է թմրածության զգացումով, ցավի ճառագայթմամբ դեպի վերջույթներ։ Ավելի շատ հանդիպում են պարանոցային ճողվածքներ, որոնց ժամանակ լինում են պարանոցի, ուսի, թևի ցավեր, թմրածություն, իսկ գոտկային հատվածի ճողվածքի ժամանակ ցավը ճառագայթում է դեպքի ոտքեր: Կրծքային ճողվածքներ շատ քիչ են հանդիպում։
Լինում են նաև քրոնիկ դեպքեր, երբ հիվանդը մեզ դիմում է արդեն պարալիզված վիճակում, և այսպիսի դեպքերում մեր անելիքը վիրահատելն է՝ հնարավորության սահմաններում  փրկելու վնասված նյարդը։ Թեև միանշանակ չի կարելի ասել, սակայն կարող է լինել և  ճողվածքի կրկնվելու հավանականություն: Իհարկե, ցանկացած վիրահատություն կարող է կրկնվել, բայց եթե վիրահատությունը կատարվի գրագետ և պրոֆեսիոնալ, կրկնվելու հավանականությունը քիչ կլինի։

-Ո՞ւմ եք համարում Ձեր ուսուցիչը:

-Վստահորեն կասեմ, որ ես ունեցել եմ լավագույն ուսուցիչներ: Այդպիսին կարող եմ համարել անվան բժիշկներ Մամիկոն Եղունյանին, Կարապետ Մոմջյանին և երջանկահիշատակ Վահրամ Համբարձումյանին․ մարդիկ, որոնք անմնացորդ  նվիրումով ու ջանադրությամբ իրենց գիտելիքները փոխանցել են ինձ և վստահել են մեզ՝ երիտասարդներիս, ինքնուրույն վիրահատություններ կատարել: Ես նրանցից շա՜տ բան սովորեցի՝ գիտելիքներից մինչև բժշկի էթիկա ու մարդկայնություն։ Շնորհակալ եմ ճակատագրին, որ իմ մասնագիտական կայացման ճանապարհին ինձ նրանց հանդիպեցրեց:

-Ի՞նչ կասեք առողջապահության առաջնային օղակի մասին:

-Առաջնային օղակը մեծ դեր ունի հիվանդությունների կանխարգելման և վաղ ախտորոշման գործում, և ներկայումս  մեծ աշխատանք է տարվում այդ օղակի դերի է՛լ ավելի բարձրացման ուղղությամբ: Իրականում վաղ հայտնաբերված հիվանդության բուժումն ավելի լիարժեք և արդյունավետ է։
Պետք է առաջնային օղակներում իրականացվի համակցված և գրագետ բուժօգնություն, և խնդրի վաղ հայտնաբերման շնորհիվ հիվանդները պետք է ուղղորդվեն համապատասխան կլինիկաներ, որպեսզի չբախվենք արդեն բարդացած դեպքերի: Իսկ մարզային բժշկության մեջ արդեն իսկ ուրախալի փաստ ունենք․ արդեն իսկ կա դրական դինամիկա՝ մարզային առողջապահական հաստատությունները ապահովվում են նորագույն հետազոտական ու բուժական սարքավորումներով, ձեռք է բերվում ժամանակակից տեխնիկա։ Անշուշտ, գովելի շարժ է։

-Բժիշկ Մարգարյան, մեր ժամանակներում բժշկությունը սրընթաց  զարգանում է, և հարկ է, որ բժիշկն իրազեկ  լինի համաշխարհային արդիական նորարարություններին։ Դուք հասցնո՞ւմ եք վերապրաստումների գնալ, կատարելագործել Ձեր գիտելիքները՝ հասու լինելու  նորագույն բուժական մեթոդներին ու միջոցներին:

-Այո, իհարկե, գիտելիքները համալրելը բժշկի համար այսօր մեծ կարևորություն ունի։ Ցանկացած ասպարեզում, բժշկության մեջ է՛լ առավել, նորի հետ համընթաց չքայլեցիր, տեղդ չես գտնի, արածդ գործը բուժառուներիդ վստահություն ու գոհություն չի բերի: Վերջին վերապատրաստումը մեկ տարի առաջ եմ անցել գլխուղեղի և պարանոցի անոթների միկրովիրաբուժական տեխնիկայի գծով, ՌԴ-ի   մայրաքաղաքում։ Մի շարք այցելություները Մոսկվայի առաջատար կլինիկաներ ինձ համար մեծ փորձ ձեռք բերելու  լավագույն հնարավորություն էր՝ գլխուղեղի անոթային խնդիրների ուղղությամբ։ 

-Ձեր կարծիքով՝ մեր բժշկությունը արդյոք համընթա՞ց է եվրոպական չափանիշներին:

-Եթե հաշվի առնենք մեր բժիշկների պատրաստվածությունը, մասնագիտական կարողությունները, ունակությունները, գիտելիքները, վստահորեն կարելի է ասել, որ շատ դեպքերում մենք չենք զիջում եվրոպական մասնագետներին, առաջատար երկրներում կիրառվող բուժման միջամտություններին եղանակներին ու մեթոդներին: Մեր և նրանց բուժական համակարգերի միջև տարբերություն կա թերևս առողջապահության կազմակերպման և պետության կողմից առողջապահության ֆինանսավորման միջև, սակայն կարծում եմ՝ դա ժամանակի խնդիր է, և հուսով եմ, որ մոտ ապագայում այդ խնդիրն էլ կլուծվի: Անշուշտ, դեռևս մեծ է տեխնիկական հագեցվածության տարբերությունը, սակայն այդ առումով զգալի առաջընթացը հուսադրող է: Որպես խոսուն օրինակ, կարող եմ բերել օրթոպեդիայում կիրառվող իմպլանտների բազմազանությունը Հայաստանում. Այժմ մեզանում գործածության մեջ առկա են համաշխարհային համբավ վայելող գրեթե բոլոր ընկերությունների իմպլանտները:

-Այսինքն՝ Ձեր դիտարկմամբ, մեր առողջապահությունը ընդհանուր առմամբ բարձր մակարդակի վրա՞ է:

-Այո՛: Նույնը կարող ենք ասել և նյարդավիրաբուժության վերաբերյալ՝ որպես հայ բժշկագիտության մի առանձին ճյուղի։  Պետք է նշել, որ վերջին տարիներին Հայաստանում կատարվում են գրեթե բոլոր տեսակի վիրահատական միջամտություններ, ընդ որում, նույնպիսի առաջնակարգ տեխնոլոգիաներով ու վիրահատական եղանակներով, որպիսիք կիրառվում են արտասահմանյան առաջադեմ երկրներում։

-Ի՞նչ կասեք Ձեր ոլորտի երիտասարդ կադրերի մասին:

-Ունենք շատ խելացի ու լավ պատրաստված երիտասարդ մասնագետներ: Նկատենք, որ ի տարբերություն նախորդ տարիների՝ այսօր տեղեկատվական բազան ավելի հարուստ է, հասանելի է համաշխարհային մասնագիտական գրականությունը, ավելի շատ են մասնագիտական շփումները, փորձի փոխանակումը թե՛ երկրի ներսում, թե՛ դրսում։ Մի խոսքով՝ հնարավորություններն ավելի են շատացել, բժշկության որակն ավելի է բարձրացել, այդ մասին է վկայում նաև երիտասարդ բժիշկների մեծ ներգրավվածությունն աշխատանքներին: Կարծում եմ՝ այդ առումով որևէ խնդիր չունենք: Երիտասարդ կադրերը գիտակցում են որ պետք է անցնել դժվարին ճանապարհ, ուղղակի չպետք է դոփել տեղում, այլ մշտապես պրպտել, տեղեկանալ ոլորտի առաջխաղացմանը միջազգային ասպարեզում, ջանալ, որ  սխալվելու հավանականությունը քիչ լինի կամ ընդհանրապես բացառել այն: Եվ կա՛ն, զգալի են այդ ամենի երաշխիքները՝ նկատելի է երիտասարդ մասնագետների՝ ավելիին հասնելու, իրենց գործն ավելի լավ անելու եռանդն ու ձգտումը։ Ես վստահ եմ, որ մեր բժշկության  ապագան հուսալի ձեռքերում է:

-Որպես վերջաբան, Ձեր մաղթանքը հայ հասարակությանը:

-Ամփոփիչ խոսքս սկսեմ մեր ժողովրդին առողջության մաղթանքով։ Իսկ առողջ լինելու համար յուրաքանչյուրս պիտի հոգ տանի իր մարմնի համար։ Շատ կցանկանայի, որ մարդիկ ավելի ուշադիր լինեն  իրենց  սեփական մարմնի նկատմամբ։ Ցավոք, մենք հաճախ զլանում ենք հիշել մեր այդ կարևոր ու առաջնահերթ պարտավորության մասին՝ ավելի հաճախ նեղվելով ու մտահոգվելով ծանոթ- բարեկամի խնդիրներով և նրանց իրենց առողջությանն հետևելու խորհուրդներ տալով։ Իսկ իրե՞նցը․․․ Բժշկին մնում է հորդորել, եթե կուզեք՝ նաև խնդրել մարդկանց՝ հաճախակի հետազոտվեք, հարգելիներս, չէ՞ որ այսօր Հայաստանում  առկա են ամենանորագույն սարքավորումներ և համապատասխան մասնագետներ, որոնք ձեզ կօգնեն այս կամ այն հիվանդությունից ապահովագրվելու և ժամանակին հիվանդության առաջն առնելու՝ բարդացումների ու սրացումների հավանականությունը  երբեմն հավասարեցնելով նվազագույնի։ Մինչդեռ ոչ հեռու անցյալում մարդիկ այդ ամենի համար ստիպված էին բռնել օտար երկրների ճամփան։
Գնահատեք ու պահապան եղեք ձեր առողջությանը։